کم‌بارشی و سناریوی هارپ؛ شایعه یا حقیقت؟

ایران به چهارمین سال خشک وکم‌بارش وارد شده است و بارش‌های کمتر از نرمال و دمای هوای بیش از نرمالی را تجربه کرد که به گفته مسئولان و کارشاناسان از گرمایش هوا و تغییرات اقلیمی سرچشمه می‌گیرد. در این میان برخی اخبار نیز مبنی بر تاثیر منفی«هارپ» و یا تغییر مسیر ابرهای باران‌زای ایران منتشر شد که به این موضوع به عنوان دلیلی برای کم‌بارشی ایران نسبت به برخی کشورهای همسایه تاکید داشت اما به گفته نایب رئیس انجمن علوم و فنون دریایی ایران برای ایجاد سیستم‌های بارشی انرژی بسیار زیادی نیاز است که انسان قادر به ایجاد آن‌ها و یا به وجود آوردن تغییرات در آن‌ها نیست.

عباس رنجبر درباره کم‌بارشی ایران نسبت به کشورهای همسایه اظهار کرد: به‌طور کلی ایران درمحدوده‌ای از عرض‌های جغرافیایی قرار دارد که شرایط جوی حاکم بر آن کم‌بارشی است علاوه برآن امروزه مسئله گرمایش جهانی و تغییر اقلیم مطرح می‌شود که یکی از پیامدهای آن رخداد خشکسالی‌های طولانی و شدید همچون سال جاری و یا بارش‌های سیل‌آسا همچون اسفند سال 1397 و فروردین سال 1398 است. کشور ایران تحت تاثیر سامانه‌های جوی عرض‌های میانی و سامانه‌های جوی جنب حاره‌ قرار دارد که این شرایط سبب می‌شود بارندگی‌ها در این مناطق شرایط پایداری را نداشته و پراکندگی زیادی از نظر توزیع مکانی و زمانی داشته باشند.

وی افزود: بسیاری از اندیشمندان گرایش به خشکی در مناطق شرق مدیترانه تا آسیای میانه را طی سال‌های گذشته مطرح کرده‌اند، هر چند که ممکن است ترسالی‌های شدید اما موقتی در این بین داشته باشیم اما میانگین بلندمدت بارش این مناطق به دلیل تغییر شرایط کلی جو به سمت خشکسالی است. در کنار تمام این مسائل، شایعه تاثیر پروژه «هارپ» بر بارندگی‌ها طی دوره‌های خشکسالی در ایران مطرح می‌شود، در حالی که در بسیاری از کشورهای درگیر با خشکسالی بر مدیریت منابع آب و صرفه‌جویی تمرکز می‌کنند. لذا طرح اینگونه شایعات ممکن است باعث شود تا مردم و مسئولان توجه کمتری به واقعیت امر و اتخاذ راهکارها و انجام اقدامات درست داشته باشند.

به گفته نایب رئیس انجمن علوم و فنون دریایی ایران «هارپ» یک پروژه مطالعاتی است که طی سال‌های 1993 تا 2014 به‌طور مستقیم توسط آمریکا و برخی کشورها همچون ژاپن و کشورهای اروپایی در منطقه‌ای در آلاسکا انجام شد و موضوع آن مطالعه اثرات طوفان‌های مغناطیسی بر ارتباطات رادیویی و سامانه‌های مخابراتی، ارتباطات راداری و ماهواره ای بود که در اثر نفوذ ذرات باردار پر انرژی به «یونسفر» جو زمین دچار اختلالاتی می‌شوند. بادهای خورشیدی و پرتوهای کیهانی به سمت زمین، ذرات پر انرژی گسیل می‌کنند که پس از برخورد با میدان مغناطیسی زمین، این ذرات باردار حول خطوط این میدان حرکت می‌کنند و «کمربند وان آلن» را تشکیل می‌دهند. این کمربند تشعشعی از تراکم غلیظ الکترون‌ها و پروتون‌های با انرژی زیاد تشکیل می‌شود و در دو منطقهٔ هلالی شکل یکی رو به خورشید و در فاصله‌ ای حدود 3200 کیلومتر و دیگر در در طرف پشت به خورشید در فاصله‌ای حدود 16000 کیلومتری از سطح زمین واقع شده‌اند که توسط میدان مغناطیسی زمین، کره زمین را احاطه کرده‌است. این کمربند ارتفاع زیادی از فضا تا زمین دارد. پدیده‌ای با عنوان شفق قطبی به دلیل برخورد این ذرات باردار پرانرژی با میدان مغناطیسی زمین در مناطق نزدیک به قطب رخ می‌دهد.

وی ادامه داد: شفق قطبی در حقیقت ناشی از برخورد ذرات گسیل شده توسط بادهای خورشیدی و پرتوهای کیهانی با خطوط میدان مغناطیسی زمین در مناطق نزدیک قطب‌ها است. گاهی شدت این طوفان‌های مغناطیسی به‌حدی است که بخشی از ذرات باردار از کمربند وان آلن عبور می‌کنند و به جو زمین می‌رسند که این امر اغتشاشاتی را در یونسفر به‌وجود می‌آورد و سامانه‌های مخابراتی سطح زمین را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد بنابراین به‌طور کلی پروژه «هارپ» به منظور بررسی اختلات ایجاد شده در زمان فعالیت طوفان‌های مغناطیسی و اثرات آن‌ها بر لایه یونسفر جو انجام شده است. در این پروژه پس از گسیل امواج رادیویی با انرژی و فرکانس بالا به لایه یونسفر جو زمین نتیجه گرفتند که گسیل این امواج پر انرژی می‌تواند به‌صورت موضعی در آن بخش از لایه یونسفر گرمایش ایجاد کند که این موضوع نقش مهمی در ارسال امواج رادیویی و ارتباطات راداری و ماهواره‌ای می‌تواند داشته باشد.

نایب رئیس انجمن علوم و فنون دریایی ایران افزود: نکته قابل توجه این است که سیستم‌های جوی به‌قدری قوی هستند که برای شکل‌گیری‌ آن‌ها انرژی‌ بسیار زیادی لازم است و انسان تاکنون نتوانسته در این زمینه نقش و دخالتی در این ابعاد بزرگ مقیاس داشته باشد و حتی در حال حاضر کشورهای صاحب فناوری‌هایی از قبیل هارپ نیز با مشکل خشکسالی و گرمایش شدید مواجه هستند. درواقع شرایط جوی همچون یک آزمایشگاه فیزیک است و طیف وسیعی از پدیده‌ها در آن رخ می‌دهد که خارج از کنترل بشر است و اگر بشر بتواند تغییری هم ایجاد کند دیگر به‌راحتی قادر به مدیریت و کنترل آن نخواهد بود، هرچند که در ابعاد خردمقیاس از سال‌های بسیار دور تعدیل مصنوعی وضع هوا در مقوله‌هایی همچون باورسازی ابرها، تگرگ‌زدایی، حذف مه از فرودگاه‌ها و مواردی از این قبیل انجام شده و قابل پذیرش است بنابراین بعید به نظر می‌رسد که پروژه‌هایی همچون هارپ با توجه به انرژی‌های گسترده‌ای که برای پدیده‌های جوی و سیستم‌های بارشی نیاز است بتواند در مقوله افزایش یا کاهش بارش نقش موثری داشته باشد و تا کنون هیچ مستند علمی نیز در این خصوص ارائه نشده است.

در زمینه مدیریت تغییرات اقلیمی برنامه و سیاست منسجمی نداریم

وی تاکید کرد: تغییر اقلیم پدیده‌ای است که بر بسیاری از بخش‌ها از جمله منابع آبی، سکونتگاه‌ها، مهاجرت، امنیت غذایی، کشاورزی و... تاثیر می‌گذارد اما مسئله مهم این است که ما در زمینه مدیریت تغییرات اقلیمی برنامه و سیاست منسجمی نداریم و متاسفانه تاکنون شرایط جوی ما را مدیریت کرده است. طبق مطالعات انجام شده بر اساس مدل‌های اقلیمی، بسیاری از مناطق از جمله غرب آسیا، خاورمیانه بخش‌هایی از استرالیا، آمریکای جنوبی و... طی دوره‌های اقلیمی آینده گرایش به‌ کم‌بارشی و خشکی همراه با افزایش دما دارند و احتمال می‌رود که رخداد بارش‌های برف و دوره‌های سرد را در آینده کمتر تجربه کنند. ایران نیز باید تدوین و اجرای برنامه‌های مناسب، اتخاذ تدابیر و راهکارهای بهینه، خود را برای برای تعدیل اثرات و سازگاری با شرایط اقلیم آینده آماده کند.

رنجبر در پایان گفت: هر چند که تغییرات اقلیمی و به تبع آن رخداد بخشی از خشکسالی‌ها و دیگر پدیده‌های حدی جو می‌تواند ناشی از فعالیت‌های جاه‌طلبانه بشر طی دوره بعد از انقلاب صنعتی و منشا انسان ساز داشته باشد اما خوشبختانه انسان نمی‌تواند آن حجم از انرژی که برای تغییر سیستم‌های بارشی نیاز است را تولید کند و سبب خشکسالی عمدی در برخی از مناطق شود. لذا ایجاد تغییرات در این سطح از توانایی انسان خارج است اما انجام اقداماتی که منجر به مسایلی همچون گرمایش جهانی، افزایش گازهای گلخانه‌ای، تغییر کاربری زمین، توسعه شهرسازی و از بین بردن جنگل‌ها و مراتع، مانع شدن از شرایط تهویه‌های طبیعی هوا در کلانشهرها (مانند توسعه شهری در تهران که افزایش آلودگی هوا را در پی داشته است)، می‌تواند به معنای جنگ اقلیمی مطرح شود که در این ارتباط تغییرات ایجاد شده توسط بشر به حدی است که اقلیم توان بازسازی و برگشت به شرایط قبلی خود را نخواهد داشت. در این شرایط سبک زندگی همراه با تغییرات شرایط جوی و اقلیمی نمی‌تواند مانند دوره‌های گذشته تداوم یابد و نیاز به تغییرات اساسی و سازگار با شرایط جدید را خواهد داشت.