ضعف سرمایه اجتماعی منشأ چالش‌های محیط زیستی روستاها

سپهرغرب، گروه زیست بوم - طاهره ترابی مهوش : امروزه مسئله محیط زیست از تمامی جوانب مورد توجه است، همه قسمت‌های کشور به‌ویژه محیط‌های روستایی اهمیت بسیار زیادی دارند. توجه به روستاها از آن جهت اهمیت دارد که بتوان از این محیط غنی و طبیعی بهترین بهره را برد و از آن محافظت کرد.

همچنین روستاها به‌دلیل نزدیکی به طبیعت و محیط زیست طبیعی و تأثیری که بر آن دارند و از طرفی تأثیری که به‌صورت مستقیم از آن می‌پذیرند جایگاه‌شان بسیار مهم و قابل توجه است به همین دلیل باید روستاها و زیستگاه‌های روستایی از چندین جنبه مهم مورد توجه قرار گیرند.

در ادامه در گفت‌وگو با پدرام جدی؛ مدیر دفتر مشارکت‌های مردمی و مسئول اجتماعی سازمان حفاظت محیط زیست و نیز ابوالقاسم میرقاسمی کارشناس منابع طبیعی و توسعه محلی، به این جنبه‌های مهم می‌پردازیم که در ادامه می‌خوانید:

مدیر مشارکت‌های مردمی و مسئولیت اجتماعی سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به مسئله فرسایش خاک در روستا گفت: امروزه فرسایش زمین به‌ویژه در مناطق روستایی به‌دلیل زمین‌های زراعی و استفاده از چوب درختان به‌عنوان سوخت و چرای بی‌رویه دام در مراتع موجب شده بخشی از پوشش گیاهی در این مناطق از بین برود و در نتیجه زمین‌های فاقد پوشش گیاهی دچار فرسایش شوند.

پدرام جدی با بیان اینکه بیشتر زمین‌های زراعی و کشاورزی در ایران به شیوه سنتی مورد کشت و برداشت قرار می‌گیرند، عنوان کرد: این امر و عدم آگاهی به شیوه‌های اصولی کشاورزی و حفظ سلامت زمین به‌دلیل روش‌های نامناسب کشت، نگهداری محصول و برداشت آن و آسیب‌هایی که در هنگام کشاورزی به زمین وارد می‌شود، موجب شده در بسیاری از مناطق روستاها، خاک و زمین حاصلخیز از بین بروند و خسارت‌های زیادی به منابع طبیعی همچون خاک و آب وارد شود.

وی در پاسخ به این سؤال که نگاهتان به معضل پسماند و نخاله‌های ساختمانی در روستاها چگونه است؟ ابراز کرد: برخلاف شهرها که زباله‌ها از سطح شهر جمع‌آوری شده و سپس در مناطق دور از مناطق مسکونی دفع می‌شود، در روستاها چنین امکانی نیست و هرکس زباله‌های خود را در مناطق اطراف رها می‌کنند یا به روش‌های مختلف مانند سوزاندن از بین می‌برند، همین عدم ساماندهی زباله‌ها یکی از مسائل مهمی است که موجب از بین رفتن طبیعت در مناطق روستایی می‌شود.

مسئول اجتماعی سازمان حفاظت محیط زیست با تأکید بر اینکه آب‌های حاصل از مصارف خانگی و کشاورزی در روستاها به‌دلیل عدم وجود فاضلاب‌ها و سیستم هدایت‌شده، وارد طبیعت می‌شود و خطرات بسیار زیادی برای گونه‌های گیاهی، جانوری و انسان‌ها به بار می‌آورد به همین دلیل، رسیدگی به مسئله آب روستاها باید یکی از مسائل مهم و مورد توجه باشد، اذعان کرد: آنچه مسلم است اینکه تمامی استفاده‌های نامطلوب از منابع طبیعی و از بین رفتن منابع روستایی به‌دلیل عدم آگاهی روستاییان است.

جدی افزود: برای حفاظت از محیط زیست‌های روستایی باید آموزش‌های لازم جهت استفاده و استفاده بهینه از منابع، اراضی، و آب‌های روستایی به روستاییان آموزش داده شود تا بتوانند در حفظ محیط زیست کمک کنند.

در ادامه کارشناس منابع طبیعی و آبخیزداری و فعال در حوزه توسعه محلی با بیان اینکه هر آنچه امروز بر سر روستا آمده، برآیند مداخلات ما دولتی‌ها است زیرا بنده خود بازنشسته دولت هستم گفت: قبل از اجرای قانون اصلاحات ارضی و قانون ملی شدن آب و ملی شدن جنگل‌ها، مدیریت یکپارچه و کارآمدی در روستاها حاکم بود، به طوری که با وجود نظام ارباب رعیتی در روستا، در امر کشاورزی، نظم و کنترلی وجود داشت زیرا برنامه‌ریزی کشت و کار توسط ارباب مدیریت می‌شد. کدخدا یا ارباب، مباشرانی داشتند و از ظرفیت خبرگان محلی استفاده می‌کردند، رعیت هم فارغ از مسئله برنامه‌ریزی و تأمین نهاده و بازاریابی فقط به تولید و کشت محصول می‌پرداخت.

سید ابوالفضل میرقاسمی؛ ادامه داد: از دهه 1340 به بعد، قوانین اصلاحات ارضی و ملی شدن آب، آن نظام مدیریت یکپارچه و پایدار را مختل کرد در حالی که نظام مدیریتی جایگزین مناسب و کارآمدی معرفی نشد. کارشناسان ترویج دولتی هم نتوانستند خدمات و مشاوره درستی ارائه دهند، در نتیجه کشاورز به حال خود رها شد!

وی با تأکید بر اینکه همین بی‌توجهی منجر به بروز بی‌اعتمادی شد، افزود: امروز نه‌تنها معضلات محیط زیستی بلکه رواج مهاجرت‌های گسترده روستاییان و در نتیجه خالی‌شدن روستاها از سکنه، توجه برخی از مسئولان را به خود جلب کرده. در نتیجه، هرکدام به نوعی سعی می‌کنند تا به بهبود وضعیت زندگی روستاییان کمک کنند.

این فعال محیط زیستی، با تأکید بر اینکه چند دهه پیش، روستاها دارای نظام تولیدی کارآمد و مستقل بودند و حتی سهم مهمی در تأمین نیازهای غذایی شهرها داشتند اما پس از مدتی به‌دلیل دلسوزی‌های بی‌مورد و مداخلات نادرست بعضی از نهادهای حمایتی، هویت و منزلت روستاها دچار آسیب شد و بعضی از روستاییان به کمک‌های بیرونی و حمایتی وابسته شدند، اظهار کرد: هرچند که برخی از این حمایت‌ها با شعار ایجاد توازن و مساوات بود اما به‌دلیل رویکردهای بالا به پایین، دانش بومی، ظرفیت‌ها و استعدادهای اهالی روستا، کمتر مورد توجه قرار می‌گرفت.

میرقاسمی با تأکید بر اینکه همه این اتفاقات نامبارک در عرصه محیط زیست روستا از برداشت بی‌رویه از چاه کشاورزی گرفته تا مدیریت پسماند و مدیریت پساب و فاضلاب و غیره در نتیجه عدم توجه به سرمایه اجتماعی است؛ ادامه داد: در چنین شرایطی، نهادهای بیرونی، مروجین کشاورزی، افراد داوطلب یا سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه توسعه روستایی می‎توانند فناوری‌های مناسب و تجربیات موفق داخلی و خارجی را به روستاییان عرضه و آن‌ها را در رسیدن به راه‌حل کمک کنند.

وی ادامه داد: آنچه حائز اهمیت است اینکه در این مواقع این کمک‌ها با نگاه مشارکتی باشد نه نگاه آمرانه و از بالا به پایین، این مشارکت‌ها می‌تواند به‌منظور شناسایی نوآوران روستایی، بررسی تجربیات موفق داخلی و خارجی در زمینه سازگاری، تاب‌آوری و پایداری در شرایط سخت محیطی و استفاده از ظرفیت افراد خلاق و نوآور به‌عنوان عوامل تغییر و دستیابی به شکوفایی و رونق تولید در محیط روستا باشد.

این کارشناس فعال در حوزه توسعه روستایی، یکی از راه‌حل‌های اصولی برای مقابله با تخریب سرزمین و حفاظت از منابع طبیعی را ایجاد اشتغال، معرفی معیشت‌های مکمل یا جایگزین، افزایش درآمد و بهبود معیشت بهره‌برداران محلی (به نوعی فقرزدایی) دانست و در ادامه در خصوص چالش‌های توسعه روستایی، گفت: در دهه‌های اخیر، به‌دلایل مختلف، سرمایه اجتماعی ما ضعیف و در نتیجه، بی‌اعتمادی افزایش و مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی کاهش و روحیه مشارکت و همدلی و همکاری کمرنگ شده است.

میرقاسمی با تأکید بر اینکه ضعف سرمایه اجتماعی سبب بروز و یا تشدید بحران‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی در روستاها شده اذعان کرد: در حال حاضر، مردم آگاه بوده و رسانه‌های اجتماعی و اخبار در دسترس مردم است پس یکی از دلایل بی‌اعتمادی مردم، مسئله وعده‌های انتخاباتی محقق نشده است که به مسئولان در سطوح مختلف و همچنین کاندیداهای ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی بازمی‌گردد.

وی با تأکید بر اینکه برخی اخبار ناامیدکننده رسانه ملی همچون خبر 20:30 در خصوص وقوع اختلاس‌ها، کلاهبرداری‌ها، فیش‌های نجومی، املاک نجومی، مدارک تقلبی بعضی از مسئولان ارشد، اجناس تقلبی، فساد اداری، رانت‌خواری، بازداشت (زندانی شدن) و یا فرار برخی مسئولان به خارج از کشور و غیره همگی در بی‌اعتمادی و ناامید کردن مردم مؤثر است اذعان کرد: بی‌ثباتی قوانین و مقررات و تغییرات زیاد در آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و شیوه‌نامه‌ها، بعضی برخوردهای سلیقه‌ای، شرایط بد اقتصادی (تورم، گرانی، کاهش ارزش پول ملی، رکود اقتصادی، بیکاری)، تبعات تحریم‌های سیاسی و اقتصادی و سوء‌مدیریت‌ها نیز ازجمله عوامل مؤثر در ضعف سرمایه اجتماعی است.

این کارشناس توسعه روستایی با تأکید بر اینکه بعضی خودتحقیری‌ها که سبب القای ناامیدی و به‌تدریج، کمرنگ شدن افتخارات و غرور ملی می‌شود نیز از دیگر عواملی است که سرمایه اجتماعی را در روستا کمرنگ کرده که درنتیجه، بیشتر اعضای جامعه به جای منافع جمعی، منافع فردی و شخصی خود را دنبال می‌کند، اظهار کرد: ضعف نظام آموزشی در سطوح مختلف و بد عمل کردن افراد مشهور (سلبریتی‌ها) در حوزه حمایت‌ها، ضعف در نظام حکمروایی در قالب تصدی‌گری بیش از حد دولت و کم‌توجهی به مردم بومی و توانمندسازی نیز از دیگر بحث‌های مرتبط با ضعف سرمایه اجتماعی است.

میرقاسمی، با اشاره به اینکه علاوه‌بر عواملی نظیر افزایش جمعیت، تغییر الگوی مصرف خانوارها، سوءمدیریت‌ها در مدیریت منابع آب، توسعه بی‌رویه صنایع آب‌بر در اطراف روستاها، ضعف سرمایه اجتماعی و بی‌اعتمادی نقطه مشترکی در بروز معضلات محیط زیستی است اذعان کرد: حفر چاه‌های غیرمجاز، فساد و رانت، تعدد مراجع تصمیم‌گیری و اعمال نفوذها در زمینه تخصیص منابع آب، یکی از دلایل اصلی بروز و تشدید بحران آب (کاهش منابع آب سطحی و زیرزمینی)، تخریب پوشش گیاهی طبیعی و مراتع است.

وی با اشاره به اینکه در شرایط کنونی، اقدامات مدیریتی نظیر مدیریت «چرا» و کنترل و پیشگیری از چرای بی‌رویه دام که یکی از دلایل اصلی تخریب سرزمین به‌ویژه در مناطق روستایی است، می‌بایست مورد توجه قرار گیرد گفت: علاوه بر این پیشگیری از چرای زودرس (یعنی قبل از اینکه گیاهان به مرحله بذرافشانی برسند، ورود دام به عرصه مراتع سبب می‌شود که بذر لازم برای تجدید حیات و زادآوری گیاهان به‌شکل طبیعی به‌وجود نیاید) و اقدامات مدیریتی نظیر تغییر جهت شخم اراضی در دامنه‌های شیب‌دار (کشاورزان به‌دلیل سهولت و به‌منظور جلوگیری از واژگون ‌شدن تراکتور، شخم در جهت شیب را ترجیح می‌دهند) از عواملی است که نیاز به توجه دارد.

این کارشناس توسعه روستایی افزود:‌ این در حالی است که شخم در جهت شیب یعنی ایجاد شیارهایی در امتداد شیب، از بالادست به‌سمت پایین که به‌راحتی آب باران در درون آن‌ها متمرکز و سبب بروز فرسایش شیاری می‌شود که اگر جهت شخم اراضی در جهت خطوط تراز باشد، یعنی عمود بر جهت شیب، چه‌بسا این شیارهای ایجادشده نقش حفظ آب را خواهد داشت و آب باران در درون این شیارها نفوذ می‌کند و به‌سمت آب زیرسطحی جریان می‌یابد و سبب فرسایش خاک نمی‌شود باید به‌عنوان یک اولویت ازسوی متولیان امر به کشاورزان و روستاییان و عشایری آموزش داده شود.

وی ادامه‌ داد: هم‌اکنون بیش از 30 نهاد در روستاها ورود می‌کنند بدون آنکه از برنامه‌ها و اولویت‌های کاری همدیگر خبر داشته باشند و درنتیجه اثربخشی اقدامات آن‌ها بسیار کم است.