حال وخیم مراتع در ایران

تنها 5 درصد مراتع کشور شرایط مطلوب دارند/ 4 گونه مرتعی همدان در معرض انقراض

 مراتع در مقام یکی از منابع طبیعی تجدیدپذیر، دارای نقش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی هستند به شرط برنامه‌ریزی معقول و منطقی همراه با مدیریت مناسب در بهره‌برداری از مراتع، این منابع طبیعی می‌توانند در امر توسعه پایدار محیطی مؤثر واقع شوند.

متأسفانه مراتع کشور ما به دلایل متعدد در چند دهه اخیر به طوری فزاینده در معرض تخریب و نابودی قرار گرفته‌اند به گونه‌ای که اصلاح و احیای مجدد آن‌ها به سال‌ها وقت و هزینه بسیار هنگفت نیاز دارد حال آنکه در بسیاری از موارد این تخریب بیش از آنکه معلول عوامل طبیعی همچون خشک‌سالی و تغییر شرایط جوی باشد، معلول عملکرد غیرمعقول و غیرعلمی انسان در بهره‌برداری از این منابع است.

بر این اساس با توجه به قرار گرفتن در اسفندماه و مطرح بودن حفاظت از منابع طبیعی برآن شدیم تا در خصوص این بخش مهم از سرمایه‌های طبیعی ملی با دانش‌آموخته دکتری تخصصی مهندسی منابع طبیعی - علوم مرتع دانشگاه آزاد اسلامی تهران و رئیس پیشین مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

قاسم اسدیان با بیان اینکه از سطح 165 میلیون هکتار کل وسعت کشور ادعا می‌شود که حدود 90 میلیون هکتار آن منابع ملی است حال آنکه مراتع چیزی حدود 86.1 میلیون هکتار است، گفت: حدود 12.4 میلیون هکتار نیز جنگل در کشور داریم که حدود پنج میلیون هکتار جنگل‌های خشک هستند که در منطقه زاگرس قرار گرفته‌اند.

وی با بیان اینکه حدود 30 هزار هکتار جنگل‌های حرا در جنوب کشور قرار دارد، اذعان کرد: در سایر نقاط کشور نیز 34 میلیون هکتار بیابان داریم که طی پنج دهه گذشته حدود 9 میلیون هکتار بوده و اکنون به این عدد رسیده است.

وی با اشاره به اینکه بالغ بر هشت هزار و 500 گونه گیاهی در کل کشور شناسایی شده‌اند که با در نظر گرفتن ارقام مختلف حدود هزار و 658 گونه آن در استان همدان موجود است و 315 گونه آن دارویی است گفت: با این حجم از گونه از مجموع کشورهای اروپایی و سایر کشورها، غنا و تنوع بیشتری را شاهد هستیم.

این استاد دانشگاه، افزود: این در حالی است‌ که در کل کشور از همه پوشش گیاهی حدود دو هزار گونه آن دارویی است حال آنکه در استان همدان چهار گونه گیاهی در خطر انقراض است که در کل کشور گونه‌های گیاهی در معرض انقراض 120 گونه است.

اسدیان با بیان اینکه مراتع ما در کل کشور حدود 10 میلیون تن علوفه تولید می‌کنند، اذعان کرد: آنچه مسلم است اینکه نگاه نخست ما به مرتع با دید تأمین علوفه است حال آنکه ما در کل ایران حدود 120 میلیون واحد دامی داریم.

وی با بیان اینکه معمولاً یک گوسفند نر بالغِ 60 کیلویی را یک واحد دامی به حساب می‌آورند که روزانه حدود 1.7 کیلوگرم علوفه نیاز دارد تشریح کرد: بر اساس این واحد شمارش، یک گاو معمولی حدود پنچ واحد دامی، اسب هفت واحد و الاغ 6 واحد دامی محاسبه می‌شود.

این دانش‌آموخته دکتری تخصصی مهندسی منابع طبیعی - علوم مرتع با بیان اینکه در سطح مراتع ما با چند مشکل بزرگ در استفاده و بهره‌مندی از این موهبت الهی مواجهیم، تصریح کرد: یکی از مشکلات به چرای مازاد دام بازمی‌گردد در حالی که مراتع ما وضعیت مطلوبی نداشته و بیشتر آن‌ها تخریب شده و میزان و پوشش گیاهی آن‌ها تنها 30 درصد است و مابقی آن را خاک لخت، سنگ، سنگریزه و لاشه برگ تشکیل می‌دهد؛ شرایط به سمتی رفته که میزان مراتع مطلوب در کشور بیش از پنج درصد نیست.

اسدیان با بیان اینکه رقم مراتع فقیر در کشور نیز بیش از 30 درصد است، ابراز کرد: مابقی آن شامل مراتع متوسط و خوب در کشور می‌شود.

وی با بیان اینکه ترکیب پوشش گیاهی که در این مناطق داریم برحسب اقلیم و موقیعت جغرافیایی متفاوت است، تشریح کرد: این مناطق شامل منطقه هیرکانی، زاگرسی، بلوچی، ایرانی و تورانی (نیمه‌بیابانی، نیمه‌خشک، ارتفاعات، استپی، نیمه‌استپی) است.

این پژوهشگر حوزه منابع طبیعی با بیان اینکه همه مناطق عنوان‌شده حدود 10 میلیون تن علوفه خشک تولید می‌کند که 60 تا 65 درصد از نیاز داخلی دام موجود در چرای آزاد را پاسخگو است زیرا دام‌هایی که در سیستم بسته نگهداری می‌شوند شرایط متفاوتی را تجربه می‌کنند، ابراز کرد: مسئله بعدی چرای زودرس و دیرهنگام است زیرا باید از اواسط خردادماه باشد و در استان‌هایی همچون همدان که جنبه ییلاقی دارند 90 روز امکان بهره‌مندی از مراتع وجود دارد، در حالی که متأسفانه در استان همدان از اواخر اسفندماه دام وارد مراتع شده و تا زمستان نیز این برداشت از مراتع ادامه پیدا می‌کند.

اسدیان ادامه داد: مسئله وقتی اسفبارتر می‌شود که بدانیم سم دام مخصوصاً گوسفند و بز به‌دلیل جفت سمی بودن و سطح مقطع کم به‌سان بولدرز عمل کرده و در هر سانتی‌متر مربع 2.4 کیلوگرم فشار به خاک وارد می‌کند، نکته غم‌انگیزتر اینکه در پی حرکت دام چون خاک در فروردین‌ماه مرطوب است به‌هم کوبیده شده و نفوذپذیری آن در بحث آب کاهش پیدا می‌کند این در حالی است که متأسفانه بخشی گیاهان نورسته نیز به‌دلیل جفت سمی بودن دام گوسفند و بز هنوز سر از خاک بیرون نیاورده توسط پاهای دام درست مثل انبر کنده می‌شوند.

وی با بیان اینکه مسئله بعدی در مراتع ما به بهره‌برداری غیراصولی گیاهان دارویی بازمی‌گردد، اذعان کرد: متأسفانه شرایط در استان و شهر همدان به گونه‌ای است که بخشی از بازار فصل بهار را گیاهان دارویی تشکیل می‌دهد که بدون هیچگونه نظارتی از مراتع بدون توجه به محیط برداشت شده‌اند این در حالی است که این گیاهان به‌صورت خودرو بوده و حاصل کشت نیستند پس به‌مرور و در پی برداشت غیراصولی و عدم نگهداری و حفاظت این گونه‌‌ها و ژنوم آن‌ها از صحنه گونه‌های گیاهی از مراتع خارج می‌شوند.

این پژوهشگر منابع طبیعی با تأکید بر اینکه یکی دیگر از مشکلات مراتع به معدن‌کاوی‌ها بازمی‌گردد، تصریح کرد: مسئله این است که در بیشتر موارد معادن باید به‌صورت عمقی برداشت شوند نه سطحی حال آنکه برای رسیدن به این معادن و نقل و انتقال سنگ در مراتع جاده‌های کمرشکن کشیده می‌شود حال آنکه در بیشتر این جاده‌ها استانداردهای لازم رعایت نشده که فرسایش خاک را به‌شدت بالا می‌برد.

اسدیان با بیان اینکه آفرود‌ها و بیراهه‌نوردی نیز اخیراً به‌عنوان یک تهدید برای مراتع محسوب می‌شوند، خاطرنشان کرد: در این بحث متأسفانه عده کثیری توجهی به پوشش گیاهی مراتع نداشته و با تردد در مراتع و ایجاد گرد و خاک سطح فتوسنتز خاک را کاهش می‌دهند.

وی با بیان اینکه مسئله بعدی در مراتع به گشت و گذار و تغییر کاربری اراضی مرتع به باغ ویلاها بازمی‌گردد، تشریح کرد: درواقع این افراد این مسئله را به فراموشی سپرده‌اند که مراتع زیستگاه‌هایی هستند که مانایی آن‌ها برای حیات اکوسیستم (آب، خاک و هوا) ضروری است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه مراتع تأثیر مستقیمی در نگهداری خاک در برابر فرسایش، افزایش آب‌های زیر زمینی و تقلیل گرد و غبار دارند، تشریح کرد: مسئله این است که این تغییر کاربری‌ها در نقاط مختلف به اشکال مختلف اتفاق میفتد، تأمل‌برانگیزتر اینکه از عنوان آباد کردن برای توجیه کارشان استفاده می‌کنند.

اسدیان، خاطرنشان کرد: موضوع بعدی مشکل‌ساز در این زمینه اینکه حدود و ثغور اراضی ملی ما علیرغم وجود نقشه‌ها و کارهای انجام‌شده خیلی جدی گرفته نشده است به طوری که امروز در نقاط مختلف کشور وقتی بحث تأمین زمین مطرح می‌شود بلافاصله اراضی ملی مورد توجه قرار می‌گیرد.

وی با بیان اینکه موضوع بعدی این است که متأسفانه مدیریت مراتع به شوراها سپرده شده که نتیجه آن چیزی جز تقسیم مرتع بین اعضای شورا و یا در بهترین حالت بی‌توجهی به مراتع نیست، ابراز کرد: این موارد در کل باعث شده مدیریت فعلی مراتع با تمام تلاش‌هایی که ادارات کل منابع طبیعی و جنگل‌ها در استان‌ها به‌کار می‌گیرند موفق نباشد زیرا هم این مشکل سد راه آن‌ها است و هم بضاعت چندانی به لحاظ منابع (نیروی انسانی، امکانات، ماشین‌آلات و اعتبارات) در این ادارات وجود ندارد.

این پژوهشگر منابع طبیعی با اشاره به اینکه موضوع بعد مسئله فرهنگسازی است یعنی تا زمانی که از طریق رسانه‌ها روی فرهنگ مردم کار نشود نمی‌توان انتظار داشت که مردم در حفظ مراتع مؤثر واقع شوند ابراز کرد: در استان همدان حدود 750 هزار هکتار مرتع وجود دارد حال آنکه حفاظت از آن به‌دلیل محدودیت منابع موجود در اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری نیازمند مشارکت مردم استو

اسدیان تأکید کرد: گرچه نیروی انسانی محدود موجود در اداره کل (120 تا 150 نفر) در جلوگیری از تغییر کاربری، درختکاری، احیا و اصلاح مراتع (به روش بیولوژیک و مکانیکی و بیومهندسی)، کودپاشی و غیره اقدام می‌کنند اما مسئله این است که روستاییان، مردم و عشایر باید به مرتع و پوشش گیاهی آن اهمیت بدهند؛ آن‌ها هستند که به‌عنوان بهره‌بردار اولیه از این مراتع مطرح می‌شوند.

وی در پاسخ به این سؤال که بنا به تهدیداتی که عنوان شد راهکارهای پیش رو برای حفاظت از مراتع چیست؟ گفت: نخستین بحث حفظ ذخایر ژنتیکی است برای مثال در استان همدان گونه‌های مراتعی هزار و 658 گونه است اما این گونه‌ها از اکوتیپ‌ها و ژنوتیپ‌های مختلفی تشکیل شده‌اند بنابراین باید در مسیر حفاظت از آن‌ها گام برداشت.

وی ادامه داد: از طرفی هم یکی از راهکارهای موفق در سطح بین‌المللی سپردن سرپرستی گونه‌های گیاهی به افراد است زیرا در نهادینه کردن فرهنگ، مشارکت در حفظ مراتع می‌تواند تأثیرگذار باشد چراکه مردم باید به اهمیت مرتع و کارکردهای آن آگاه شوند؛ حال آنکه متأسفانه صدا و سیما در این عرصه هیچ‌گونه ورودی نداشته و در عوض آن روزانه هفت بار سریال جومونگ را در ساعات مختلف نشان می‌دهد به طوری که دیگر تماشای شبکه‌های ملی غیرقابل تحمل شده، زیرا به منافع ملی و عمومی مردم در بخش‌های مختلف که یکی از آن‌ها حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست است توجهی ندارد.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد منابع ‌طبیعی و مراتع ازجمله ثروت‌های اصلی یک سرزمین به‌شمار می‌رود که نقش کلیدی در ایجاد زیستگاه حیات‌وحش، حفظ گونه‌های گیاهی و جانوری، تولید اکسیژن، جذب دی‌اکسید کربن، کاهش آلودگی، کنترل ریزگردها، حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش ایفا می‌کنند.

اما امروز این ثروت خدادادی و ذخایری به‌دلیل کمبود بارش‌ها و برداشت‌های بی‌رویه و غیراصولی، گرفتار وضعیتی حساس و بحرانی شده در حالی که حفاظت از خاک، جنگل و مراتع یک مطالبه و وظیفه عمومی است و فقط منابع طبیعی مرتبط با جنگل نیست و ما مردم برای حفظ زندگی در همه امور مکلفیم تلاش کنیم.