علی پاکنهاد؛

کاریکاتور، راه رفتن روی لبه تیغ

ما نسل اول و آخر کاریکاتوریست همدان بودیم/ همدان آموزشگاه تخصصی کاریکاتور ندارد

سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش :کاریکاتور، هنری تصویری با درون‌مایه طنز است که می‌خواهد اتفاقی را همراه با یک لبخند یا یک کنایه به مخاطبان توضیح دهد، این هنر زیرمجموعه تصویرسازی‌ها تعریف شده و در آن از نمادها استفاده می‌شود. حال آنکه این صنعت هنری از 120 سال قبل وارد مطبوعات ایران شد، اما در دوران پهلوی بسیار محدود می‌شود. همان‌طور که می‌دانید کاریکاتور همیشه همراه با نقد به حاکمیت و وضع موجود است و به همین دلیل در این دوران با موانع زیادی روبه‌رو می‌شود، برای مثال در این دوران نشریه «توفیق» را داریم که بسیار محدود کاریکاتورهایی منتشر می‌کرده و بارها مجوزش لغو شده است.

اما پس از انقلاب، حرکت‌های بسیار خوبی در حوزه کاریکاتور داشتیم و این هنر به سمت مردمی‌شدن رفت. در حقیقت، مردم عادی با استفاده از ذوق هنری خود دست به تولید کاریکاتورهایی زدند که وضعیت دوران پهلوی را نقد می‌کرد و نشان‌دهنده اعتراض مردم بود. برای مثال نشریه «بهلول» یکی از نخستین نشریاتی است که در این زمینه فعالیت می‌کرد، همچنین نشریات دیگری مثل «فکاهیون»، «خورجین» و «گل آقا» را داریم که پس از آن به‌وجود آمد و طنز انقلابی را ترویج داد.

نکته قابل توجه این است که هنرمندان این عرصه همواره از سوی رهبر معظم انقلاب مورد تأیید و تشویق قرار گرفتند برای مثال آقای صابری فومنی که مسئول نشریه «گل آقا» بودند همواره مورد تأیید ایشان قرار می‌گرفتند.

البته باید اشاره کنم که هنر کاریکاتور گاهی مورد بی‌مهری و کم‌لطفی هم قرار گرفته است؛ برای مثال در جشنواره هنر فجر اصلاً جایی برای کاریکاتور تعریف نکرده‌ایم. این موضوع در حالی است که با استفاده از این ابزار می‌توان بسیاری از مسائل را برای جامعه تبیین کرد نکته مهم این‌ است که کاریکاتور و تولیدکننده آن عمدتاً دارای ایدئولوژی و فکرند و هر اثرشان دنیایی از مفاهیم را به مخاطب یادآوری می‌کند.

به دیگر سخن کاریکاتور ابزاری هنری است که می‌تواند در خدمت نور یا ظلمت باشد، در خدمت رحمان باشد یا شیطان و غیره. از سوی دیگر کاریکاتور یکی از شئون مهم در هنر است که می‌تواند به‌عنوان یک ابزار در خدمت گروه‌های مختلف جامعه قرار بگیرد.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با کاریکاتوریست و گرافیست باسابقه همدانی گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

علی‌ پاکنهاد با بیان اینکه متولد سال 1359 در همدان و فارغ‌التحصل رشته گرافیک است گفت: از سال 1375 وارد هنرستان هنرهای تجسمی شده و در محضر اساتیدی همچون حسن شیوا و علی شبیری، کار آکادمیک هنر را آغاز کرده و سپس وارد دانشگاه شدم.

وی با اشاره به اینکه فعالیت حرفه‌ای خود را در عرصه کاریکاتور از سال 79 از طریق درج نخستین اثرم در هفته نامه توانا آغاز کردم، تشریح کرد: چند سالی نیز به‌عنوان دبیر سرویس کودک و نوحوانان در روزنامه هگمتانه فعالیت می‌کردم.

این کاریکاتوریست همدانی با اشاره به تعدادی از جوایز و جشنواره‌های ملی و بین‌المللی که در آن موفق به کسب عنوان شده ابراز کرد: جایزه ویژه جشنواره بین‌المللی کاریکاتور تبریز با موضوع اعتیاد 1383، لوح تقدیر جشنواره تایجون کره 2005، لوح تقدیر جشنواره ال ام چین سال 2004، انتخاب اثر در جشنواره فانوفانی با موضوع پاپ، جایزه دوم دهمین جشنواره مطبوعات کشور در بخش کاریکاتور و چندین جایزه منطقه‌ای و استانی ازجمله موفقیت‌هایی است که در کارنامه هنری خود دارم.

پاکنهاد با بیان اینکه متأسفانه سال‌هاست در همدان کار نمی‌کنم و از فضای کیفیت آموزش و زیرساخت این هنر در همدان اطلاع چندانی ندارم، تشریح کرد: با این وجود آنجه به چشم می‌آید این است که گویا این هنر از فضای گرم فرهنگی و هنری گذشته برخوردار نیست.

وی ابراز کرد: آن زمان که ما تازه فارغ‌التحصیل شده بودیم گالری‌ها و نمایشگاه‌های هنری در همدان به‌صورت مستمر دایر بود و آثار هنرمندان مورد استقبال واقع می‌شدند اما امروز اینگونه نیست، البته بخشی مرتبط با گسترش فضای مجازی و ایجاد تفریحات جدید برای جوانان و جامعه است یعنی هنرمندان به جای اینکه به‌دنبال ارائه اثر در نمایشگاه باشند به طریق کاملاً سهل‌تر در شبکه‌های اجتماعی آثار خود را بارگزاری کرده و در عین حال مخاطبان بیشتری را نیز جذب می‌کنند، این در حالی است که در فضای نمایشگاه تعداد بازدیدکنندگان در بهترین حالت به 30 تا 40 نفر می‌رسید ولی در فضای مجازی هزار نفر یک اثر را دیده و آن را دست به دست می‌کنند.

این هنرمند با بیان اینکه متأسفانه فضای فناوری علیرغم همه محاسنی که به‌دنبال دارد حرکت هنر در شهرها را کند و رونق فرهنگسرا‌ها کمرنگ کرده، خاطرنشان کرد: درخصوص جایگاه کاریکاتور در عرصه هنر باید بگویم این هنر دووجهی است.

پاکنهاد ادامه داد: یعنی هدف از آن برخلاف سایر هنرها صرفاً راضی کردن جامعه هنری نیست پس مخاطب این هنر صرفاً جامعه هنری نیستند بلکه می‌توان گفت کاریکاتوریست یک جامعه‌شناس است که در آثار خود علاوه بر هنرمندی، مسائل و مشکلات جامعه را نیز عنوان کرده و به تصور می‌کشد، این بدان معناست که کاریکاتوریست، یک هنرمند با دید جامعه‌شناسی است.

وی با اشاره به اینکه همین وجه تمایز باعث شده که در شبکه‌های اجتماعی هنرمندان کاریکاتوریست و آثارشان یک گام جلوتر از مابقی هنرمندان در سایر رشته‌های تجسمی باشند، ابراز کرد: این پیشگامی بدان جهت اتفاق می‌افتد که مخاطب احساس می‌کند حرف دل او در قالب کاریکاتور و هنر زده می‌شود.

این هنرمند کاریکاتوریست همدانی ادامه داد: البته این هنر علیرغم پرمخاطب بودن بری از مشکلات نیست یعنی کاریکاتوریست شخصی است که بر لبه تیغ حرکت کرده و راه می‌رود و هر لحظه ممکن است اثر او به کسی بر خورده و باعث رنجش او شود.

پاکنهاد، با بیان اینکه این رنجش و ناراحتی اغلب به خاطر نقدی است که در قالب کاریکاتور به مخاطب در آثار ارائه می‌شود، خاطرنشان کرد: درواقع بر لبه تیغ راه رفتن کاریکاتوریست ممکن است گاهی کار دستش بدهد.

وی با اشاره به اینکه درواقع همین نقد است که علیرغم پرمخاطب کردن کاریکاتور شاید پاشنه آشیل آن نیز باشد، ابراز کرد: با این وجود علیرغم جایگاه کاریکاتور در عرصه هنر امروز به‌نظر می‌رسد نسل ما نخستین و آخرین نسل کارکاتوریست شهر همدان باشد البته این موضوع در سطح ملی نیز مطرح است چراکه آموزشگاه تخصصی این هنر همچون سایر هنرها وجود نداشته و مخاطب خاصی هم ندارد.

این جوان هنرمند افزود: درواقع نبود این زیرساخت خود یکی از موانع پیش روی رشد این صنعت هنری است.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد کاریکاتور یکی از بخش‌های بسیار مهم و جذاب طنز ترسیمی است. در این شیوه، کاریکاتوریست با نگرشی عمیق به خصوصیات و ویژگی‌های چهره افراد و اجسام، با تغییر حالت خطوط، آن‌ها را از وضعیت واقعی خود خارج می‌کند و شکل نوینی به آن‌ها می‌بخشد.

این تصاویر جدید در واقع، بیانگر خصوصیات و صفات مدل به گونه‌ای طنزآمیز و اغراق‌شده هستند و کاریکاتوریست با پرداختن به خصوصیات چهره شخصیت‌های سیاسی، اجتماعی و گاه خیالی، به کند و کاو در زوایای تشریحی فرد می‌پردازد و در نهایت با تعریف و تخریب عمدی آن‌ها، نکات جدید و مضحکی را کشف می‌کند و ارائه می‌دهد که خود زمینه نقادی منصفانه را در جامعه از زبان هنر فراهم می‌کند؛ بنابراین اینکه در حال حاضر در شهری همچون همدان که در چند دهه گذشته هنرمندان نامداری همچون علی پاکنهاد را به جامعه معرفی کرده، آموزشگاه تخصصی وجود نداشته باشد بسیار عجیب و تأمل‌برانگیز است.