نظام کشاورزی‌خُرد، سنگی بزرگ پیش پای افزایش بهره‌وری

وضعیت نگران‌کننده آلودگی خاک زراعی در کشور

مصوب قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی مردادماه سال 1389، دولت مکلف است در راستای تحقق سند چشم‌انداز 20 ساله کشور، سیاست‌های کلی نظام و قانون سیاست‌های اجرایی اصل (44) قانون اساسی زمینه‌ها، برنامه‌ها، تسهیلات و امکانات ارتقای بهره‌وری و اصلاح الگوهای تولید و مصرف در بخش کشاورزی و منابع طبیعی را فراهم کرده و به مرحله اجرا درآورد.

از طرفی هم یکی از مهم‌ترین نیازهای هر کشور، به خصوص در شرایط سخت و دشوار اقتصادی، پایداری و استمرار تولیدات بخش کشاورزی و در نهایت تولیدات غذایی است که با توجه به شرایط آب و هوایی و اقلیمی هر کشوری متفاوت است.

هرچند کشور ما در شرایط آب و هوایی نیمه‌خشک قرار دارد اما با توجه به قابلیت‌های بالای بخش کشاورزی در استان‌های مختلف کشور و چهارفصل بودن استان‌های آن، با افزایش بهره‌وری تولیدات بخش کشاورزی در محصولات مختلف را می‌تواند به حدی برساند که مقدار قابل توجهی از آن به بازارهای صادراتی هدف به خصوص کشورهای همسایه صادر شود.

اگر امروز سری به مقالات علمی مرتبط با حوزه کشاورزی بزنید مشخص می‌شود که برای بهره‌وری مفاهیم مختلفی را مطرح کرده‌اند که کاربردی‌ترین مفهوم آن که می‌تواند در بخش کشاورزی تأثیرگذار باشد، همان مفهوم استفاده از حداقل منابع برای رسیدن به حداکثر منافع به لحاظ کمی و کیفی است و چون کشور ما به‌دلیل قرار گرفتن در شرایط آب و هوایی نیمه‌خشک و محدود بودن منابع و نهاده‌های اساسی موجود در آن به خصوص آب و خاک دارای حداقل منابع است؛ بنابراین مهم‌ترین تعریف در بخش کشاورزی برای بهره‌وری آن است که از منابع محدود و موجود باید هدف‌های بزرگ خوداتکایی و خودکفایی در بخش کشاورزی با حداکثر استقلال در امنیت غذایی به طور مستمر و پویا حاصل و در کنار آن صادرات محصولات کشاورزی محقق شود.

بر این اساس با توجه به جایگاه و اهمیت موضوع برآن شدیم تا با دانشیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان گفت‌و‌گویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

موسی ‌اعظمی عنوان کرد: مفهوم بهره‌وری در بخش‌های مختلف یکی از محورها و عوامل تعیین‌کننده و مهم رشد و توسعه محسوب می‌شود که حوزه کشاورزی نیز از این قاعده مستثنی نیست اما آنگونه که باید به دلایل مختلف هنوز با این مفهوم فاصله بسیار دارد.

وی با تأکید بر اینکه گرچه در سال‌های گذشته برای افزایش بهره‌وری از سوی نهادهای متولی به‌ویژه مراکز تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی تلاش‌های زیادی شده و حتی در برخی بخش‌ها از فناوری‌های نوین استفاده و تا حدودی هم موفق عمل کرده‌ایم اما آنچه مسلم است اینکه این توفیقات در حد انتظار نبوده، اذعان کرد: اگر بخواهیم به موانع پیش روی رسیدن به بهره‌وری در حوزه کشاورزی اشاره کنیم این موضوع در حوزه‌‌های مختلف قابل احصا است.

وی ادامه داد: بخشی از موانع با کمیت و کیفیت بخش کشاورزی مرتبط است زیرا کشاورزی یک بخش خاص بوده که در آن با مواردی همچون فسادپذیری و حجیم بودن محصولات روبه‌رو هستیم.

این کارشناس کشاورزی با تأکید بر اینکه مؤلفه دیگر تأثیرگذار که امروز به‌عنوان مانع پیش روی بهره‌وری قرار گرفته نیروی انسانی شاغل در این بخش است، تشریح کرد: متأسفانه اغلب بهره‌برداران حوزه کشاورزی مسن بوده و تحصیلات بالایی ندارند.

اعظمی با اشاره به اینکه متأسفانه اغلب کشاورزان با تحصیلات بالا از روستاها مهاجرت کرده و در شهرها مشغول کارهای دیگری می‌شوند، تشریح کرد: موضوع دیگری که در چرایی عدم موفقیت در بهره‌وری بخش کشاوزی مطرح است به نظام خرده‌پایی کشاورزی بازمی‌گردد.

وی با ابراز اینکه در حال حاضر طبق آمارهای رسمی اعلام‌شده، حدود 86.6 درصد نظام تولید و کشاورزی کشور خرد است که بیشتر این‌ها شامل اراضی سه تا پنج هکتاری می‌شوند، اظهار کرد: خرد بودن اراضی امکان افزایش بهره‌وری از طریق، سرمایه‌گذاری، آموزش، تحقیقات را در عمل با دشواری مواجه می‌کند.

وی مشکل دیگر را کمرنگ بودن نقش تعاونی‌ها در حوزه کشاورزی دانست و تصریح کرد: اگر تعاونی‌ها در این حوزه ورود جدی‌تر داشتند یقیناً در خروج نظام کشاورزی ما از خرده‌پایی بی‌تأثیر نبود.

این استاد ترویج ادامه داد: مانع بعدی به موضوع به‌کارگیری فناوری‌ها بازمی‌گردد زیرا بیشتر این دانش و فناوری‌ها در خارج از محیط روستا و در مراکز علمی و تحقیقاتی نوآوری و خلق می‌شوند و حال آنکه باید آن را باید به روستا منتقل کرد که برای این کار نیازمند ابزاری همچون آموزش و رونق مباحث ترویجی هستیم.

اعظمی با اشاره به اینکه مأمور تغییر و تسهیلگری نیز دیگر ابزاری است که ما در حوزه کشاورزی برای استفاده از فناوری به آن نیاز داریم خاطرنشان کرد: یقیناً برای انجام این کارها نیازمند هزینه‌کرد و در عین حال تلاش بیشتری هستیم.

وی با تأکید بر اینکه موانع عنوان‌شده باعث شده که آنگونه که باید نتوانیم در مسیر افزایش بهره‌وری در حوزه کشاورزی گام برداریم، تصریح کرد: البته وضعیت همدان در مقایسه با کشور مطلوب‌تر است زیرا به لحاظ تولید ناخالص ملی، ما در بخش کشاورزی استان به لحاظ جمعیتی با مازاد 20 تا 30 درصدی تولید مواجهیم.

این استاد ترویج عنوان کرد: در حوزه بهره‌وری با توجه به تلاش‌ها و کارهای انجام‌شده در بخش‌های مختلف، وضعیت خوبی داریم؛ اما با این وجود همچنان با وضعیت مطلوب جهانی فاصله بسیار است.

اعظمی در پاسخ به این سؤال که یکی از مؤلفه‌های مطرح در افزایش بهره‌وری حوزه کشاورزی به چگونگی استفاده بهینه از نهادهای کشاورزی به‌ویژه آب و خاک بازمی‌گردد، به‌نظر شما وضعیت ما در این بخش قابل قبول است یا خیر؟ گفت: آب همواره یک عامل محدودکننده در حوزه کشاورزی است زیرا کشور ما در محدوده خشک و نیمه‌خشک قرار دارد.

وی ادامه داد: میانگین بارندگی در کشور ما در سال حدود250 میلیمتر است حال آنکه این عدد خود بیانگر پایین بودن بارش‌هاست بنابراین همانطور که پیشتر عنوان شد همواره محدودیت میزان آب به‌عنوان یک مانع بازدارنده در حوزه کشاورزی کشور از دیرباز مطرح بوده است.

این کارشناس کشاورزی با تأکید بر اینکه همین محدودیت باعث شده که عمده کشاورزی کشور به‌صورت دیم باشد، تشریح کرد: متأسفانه در کشاورزی آبی نیز عملاً شاید آب مجازی که مورد استفاده قرار می‌گیرد از محصول تولیدشده ارزشمندتر باشد و نوع تولید محصول با این شرایط با دید اقتصادی به‌صرفه نیست؛ اما مجبوریم که به بهره‌برداران حوزه کشاورزی اجازه استفاده از منابع آبی را بدهیم.

اعظمی خاطرنشان کرد: به همین دلیل درصد بالایی از آب موجود در کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که عددی بین 80 تا 90 درصد آب در اختیار را نشان می‌دهد.

وی با بیان اینکه بنا به محدودیت موجود و در عین حال ارزشمند بودن آب در اختیار تلاش‌هایی در عرصه افزایش بهره‌وری آب در حوزه کشاورزی صورت پذیرفته است که ازجمله آن می‌توان به استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری همچون آبیاری تحت فشار و بارانی و غیره اشاره کرد، گفت: مسئله این است که خود این سیستم‌ها در حوزه بهره‌وری با مشکل مواجه‌اند یعنی آمارها بیانگر آن است که در این سیستم‌ها نیز شاهد پرت 25 تا 30 درصدی آب هستیم.

این دانشیار کشاورزی افزود: بنابراین با توجه به وضعیت این سیستم‌ها و از آنجاکه ما در زمان آبیاری، شیوه انجام آن و در عین حال تجهیزاتی که مورد استفاده قرار می‌گیرد، همچنان در اراضی کشاورزی با مشکل مواجهیم، برای رسیدن به بهره‌وری در حوزه آب کشاورزی باید به سمت سیستم‌های قطره‌ای و هیدروپونیک حرکت کرد.

اعظمی افزود: متأسفانه حرکت ما در این مسیر بسیار کند و محدود است اما اگر بتوانیم از این سیستم‌ها در حوزه کشاورزی با سرعت و قوت بیشتری استفاده کنیم یقیناً کشاورزی ما از حیث بهره‌وری در حوزه آب به‌عنوان یک عامل محدودکننده دچار تحول خواهد شد.

وی با بیان اینکه استفاده از سیستم کشت گلخانه‌ای که در حال حاضر در بخش کشاورزی مورد استفاده است نیز می‌تواند کمک‌کننده باشد که البته در اینجا نیز با مشکلاتی همچون افزایش استفاده از سموم، آفت‌کش‌ها و مواد شیمیایی مواجهیم، خاطرنشان کرد: در خصوص خاک نیز مشکلات عدیده‌ای داریم.

وی افزود: در این راستا استان همدان جزو استان‌هایی است که در آن شاهد رشد بیابان‌زایی هستیم، این امر خود متأثر از برداشت بی‌رویه از منابع آب طی چند دهه اخیر بوده که البته آب در اختیار استان در بخش‌های نیروگاهی نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

وی با تأکید بر اینکه فرسایش خاک، استفاده بی‌رویه از سموم شیمیایی و تخریب خاک در پی عملیات شخم‌زنی نابجا نیز از دیگر از معضلات حوزه بهره‌وری از خاک در بخش کشاورزی همدان هستند، گفت: این امر باعث شده که در حال حاضر وضعیت تخریب خاک باارزش زراعی در استان، نگران‌کننده باشد.

این کارشناس کشاورزی با ابراز اینکه کمک مراکز تحقیقاتی در بحث گیاه‌پزشکی با رویکرد مبارزه تلفیقی با آفات نیز می‌تواند در جلوگیری از آلودگی خاک و بهره‌وری بیشتر آن به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذار در میزان تولید محصول مؤثر باشد، گفت: متأسفانه در حال حاضر وضعیت آلودگی خاک هم به لحاظ مباحث مرتبط فعالیت‌های کشاورزی و هم به جهت پسماندهای صنعتی نگران‌کننده است.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ علیرغم متعدد بودن مؤلفه‌های تأثیرگذار در کاهش بهره‌وری بخش کشاورزی آنچه امروز به‌عنوان اصلی‌ترین مانع پیش روی بهره‌وری از آن یاد می‌شود، خرده‌پایی نظام کشاورزی است که گویا قانون تعاونی کردن تولید و یکپارچه شدن اراضی در حوزه عمل شرکت‌های تعاونی روستایی از اسفندماه سال 1349 برای حل این معضل مطرح و مصوب شده و طی چند دهه اخیر بارها و بارها مورد بازنگری و تصحیح قرار گرفته، حال آنکه برنامه تعاونی کردن تولید و یکپارچه شدن اراضی مشتمل بر مجموعه‌‌ای از اقدامات فنی و اجرایی است که توسط وزارت جهاد کشاورزی به‌منظور بهره‌برداری جمعی و گروهی از منابع، عوامل تولید و اعمال مدیریت یکپارچه آب و کشاورزی در قالب ساز و کارهای مشارکتی نظیر گروه‌های هم‌آب، یکجا کِشتی و مدیریت یکپارچه تولید با هدف تسهیم منافع به نسبت منابع، کار، سرمایه و یکپارچه شدن قطعات اراضی در حوزه عمل شرکت تعاونی تولید روستایی به اجرا درمی‌‌آید اما مسئله این است که متأسفانه گویی اجرای این قانون از طریق به‌کارگیری فرایندهای تشویقی ازسوی دولت برای مدیران متولی، همچنان محلی از اعراب ندارد.