گُلی که تخت جمشید را نابود می‌کند!

بنای تخت جمشید همواره در طول دوره‌های مختلف در خطر تهدیدات طبیعی و انسانی قرار داشته است. پدیده‌هایی نظیر گلسنگ نیز یکی از خطراتی است که نقوش این بنای جهانی را با خطر زوال و محو شدن رو به رو کرده است. هرچند از سال‌های گذشته اقداماتی برای پاک کردن این گلسنگ‌ها شده ولی این خطر رفع نشده و همچنان وجود دارد و این نگرانی را ایجاد کرده که نقش برجسته‌های تخت جمشید را نابود کند. گلسنگ، به رویش غیرقابل کنترل بر روی آثار صخره‌ای گفته می‌شود و به بیان ساده موجودی زنده است. برخلاف تصور نه قارچ است و نه گیاه بلکه ترکیبی از نوعی قارچ و جلبک است که باعث تراوش مواد شیمیایی می‌شود که متصاعد شدن آن برروی سنگ‌ها و آثار باستانی و تاریخی، نفوذ این مواد شیمیایی برروی بافت سنگ را افزایش می‌دهد و یک روند فرسایش را برای سنگ ایجاد خواهد کرد.

در تخت جمشید این گلسنگ‌ها در نقش و نگارها، کتیبه‌ها و خطوط میخی رشد کرده و بسیار نگران‌کننده است. از 20 سال پیش، ‌شناسایی گلسنگ‌ها در آثار تاریخی آغاز شد. به‌واسطه اقلیم متنوع ایران قطعاً نوع گلسنگ‌ها نیز متفاوت خواهد بود. ابتدا 65 نوع گلسنگ در ایران شناسایی شد و حالا بیش از 500 و تا 700 نوع گلسنگ بنا به شرایط آب و هوایی در ایران و برروی سنگ‌ها، شناسایی شده که رشد می‌کنند.

مدیر پایگاه میراث‌جهانی تخت جمشید از فعال بودن کارگاه‌های پاکسازی گل سنگ‌ها در مجموعه جهانی تخت جمشید خبر داد و گفت: گلسنگ‌ها یکی از مهم‌ترین عوامل آسیب‌رسان در بناهای تاریخی به‌خصوص آثار سنگی محسوب می‌شوند و عملیات پاکسازی گل سنگ‌ها در مجموعه جهانی تخت جمشید به‌صورت کارگاه و توسط تیمی از کارشناسان حفاظت و مرمت انجام می‌شود و همچنان ادامه دارد.

علیرضا عسکری یادآور شد: پایگاه تخت جمشید از 17 سال پیش تاکنون مطالعات بسیار گسترده‌ای در خصوص نوع و روش‌های پاکسازی گلسنگ‌ها آغار کرده است و این مطالعات با همکاری مراکز بین‌المللی و مراکر تخصصی ایرانی همچنان در حال انجام است.

کارشناس مرمت تخت جمشید هم در این رابطه گفت: پدیده گلسنگ تنها مختص به ایران نیست و در کل جهان آثار تاریخی سنگی با این مشکل روبرو هستند. از بین بردن گلسنگ‌ها کار بسیار پیچیده‌ای است مخصوصاً در نقاطی که دارای نقوش برجسته هستند کار دشوارتر هم می‌شود و نمی‌شود گلسنگ‌ها را به‌صورت یک‌دفعه پاک کرد.

شهرام رهبر ادامه داد: از سال 1390 هیئتی متشکل از کارشناسان ایرانیT ایزمئو که یکی از معتبرترین مؤسسات در زمینه میراث فرهنگی است و دانشگاه بولونیا تشکیل شد، تست‌های مختلفی تا 1397 گرفته شد. از سال 1398 مرمتگران بدون مرز به ایران آمدند و با هیئت ایرانی شروع به کار کردند. دو کاخ مجموعه تخت جمشید به نام‌های کاخ شورا دروازه شرقی و پلکان جنوبی کاخ تچر که آثار گلسنگ زیادی داشتند طی چند مرحله با اسپری گلسنگ‌‌زدا پاکسازی انجام گرفت.

وی ادامه داد: ما چندین دفعه دیگر هم این روش را انجام داده‌ایم، در ایتالیا هم روش پاکسازی همین‌طور است با مقداری کمی اختلاف. پاکسازی گلسنگ‌ها براساس اولویت‌بندی ادامه دارد. در سال 1402 یک سرستون که بسیار در معرض گلسنگ بود را شروع به پاکسازی کرده‌ایم. باید تمام موارد حفاظت و مرمت آماده باشد تا این گلسنگ پاکسازی شود.

وی گفت: تا 30 سال پیش روش پاکسازی شستشو با آب بود که باعث گسترش گلسنگ می‌شد، اما امروز با مواد گلسنگ‌زدا به‌صورت دوره هفت‌روزه پاکسازی تجدید می‌شود که حداکثر سه دوره این اسپری زده شده و بعد اقدام به پاکسازی می‌شود، بعد از این مرحله قسمت استحکام‌بخشی و مرمت بنا شروع می‌شود. مرمت یک روند تکرار شونده است و به نوعی همیشه این بناها تحت مراقبت قرار دارند.