اکتشافات محققان ایرانی در آب‌های عمیق دریای عمان

افزایش قدرت چانه‌زنی ایران در مجامع بین‌المللی

دکتر مرتضی توکلی ایران را کشوری دریایی دانست که با اقیانوس هند در ارتباط است و افزود: ما در سواحل جنوب با 4 ایستگاه «چابهار»، «نوشهر»، «بوشهر» و «بندر عباس» فعالیت‌های تحقیقاتی در حوزه اقیانوس‌شناسی داریم و با توجه به وظیفه ذاتی‌مان در حوزه اقیانوس‌شناسی حوزه عملکرد علمی ما تلاش شد تا به سمت تحقیقات سواحل دورتر خلیج‌فارس حرکت کنیم؛ از این رو از اواسط اسفندماه سال گذشته تا اواسط فروردین ماه جاری مطالعاتی را در آب‌های عمیق اقیانوس هند و دریای عمان اجرایی کردیم.

وی عمق این تحقیقات را 2123 متر عنوان کرد که در این گشت تحقیقاتی مغزه‌گیری‌هایی صورت گرفت و اظهار کرد: برداشت در عمق 2123 متر کار بسیار منحصر به فرد و فقط در انحصار چند کشور دریایی است و با این اقدام، کشور به زمره باشگاه‌ کشورهای دارای توانایی اکتشاف در اعماق دریا پیوست.

توکلی با اشاره به اهمیت اکتشافات عمیق، یادآور شد: دنیای زیر آب دنیای ناشناخته‌ای است و با اکتشافات آن، ظرفیت‌های آب‌های عمیق همچون تنوع زیستی، معادن و ذخایر زیر آبی برای ما عیان می‌شود، ضمن آنکه قدرت مانور ما را در دریا افزایش می‌دهد.

رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی با بیان اینکه 70 درصد سطح کره زمین آب است، تاکید کرد: در صورتی که نتوانیم در این عرصه فعالیت کنیم، دستمان از این 70 درصد منابع کره زمین کوتاه‌ خواهد بود. از سوی دیگر در خلیج فارس منابع نفتی و گازی وجود دارد و برخی از کشورها مانند چین تا عمق 12 هزار متر را مورد مطالعه قرار داده‌اند و از ذخایر زیر آبی بهره‌مند شده‌اند.

وی با تاکید بر اینکه این قدرت مانور به این کشورها اجازه داده است تا در آینده از منابعی چون عناصر فلزی و منابع معدنی ارزشمند استفاده بیشتری ببرند. از این رو دستیابی به آب‌های عمیق شجاعت لازم را برای کشورها ایجاد می‌کند که بتوانند در این عرصه فعالیت کنند.

توکلی در ادامه با بیان اینکه مجوز تاسیس اولین مرکز رشد صنایع دریایی برای توسعه این صنایع در راستای سیاست‌های توسعه دریامحور اخذ شده است، یادآور شد: مجوز تاسیس اولین مرکز رشد صنایع دریایی را در نوشهر از وزارت علوم اخذ کرده‌ایم.

   برنامه‌های علمی برای شناسایی حوزه خلیج فارس

رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی با اشاره به برنامه‌های این پژوهشگاه به مناسبت روز ملی خلیج فارس، گفت: به مناسبت این روز برنامه‌های خاصی را تدارک دیدیم که شامل برگزاری کارگاه‌ها و فعالیت‌های پژوهشی مرتبط با تغییرات اقلیمی و اقیانوس‌نگاری خلیج فارس در چند هزار سال گذشته است. ارزیابی میزان کربن در کل آب‌های خلیج فارس، بررسی آلایندگی‌های نوظهور مانند میکرو پلاستیک‌ها که برای محیط زیست دریای خلیج فارس مضر است و همچنین بررسی اثر «النینو» بر روی سفید شدن مرجان‌ها از دیگر عناوین کارگاه‌های آموزشی ما به شمار می‌رود.

وی سفیدشدگی مرجان‌ها را معضل جهانی دانست و گفت: در حاشیه سواحل استرالیا که تقریبا ذخایر اصلی مرجان‌ها در دنیا به شمار می‌رود و در این منطقه پدیده سفیدشدگی مرجان‌ها رخ داده و بررسی ما که در منطقه خلیج فارس انجام دادیم، نشان می‌دهد در خلیج فارس نیز این پدیده رخ داده است.

توکلی با اشاره به انتشار اطلس و اقیانوس‌شناسی خلیج فارس و دریای عمان از سوی محققان این پژوهشگاه، اظهار کرد: این اطلس یک مرجع بسیار جامع در این حوزه است که مشتمل بر 160 نقشه در 88 صفحه می‌شود، ضمن آنکه فاکتورهایی چون «فیزیکی» مثل دما، شوری، چگالی، کدورت و اکسیژن محلول، کلروفیل و سرعت صوت، عمق شفافیت، مصرف اکسیژن ظاهری و در فاکتورهای «شیمیایی» چون مواد مغذی محلول در آب شامل نیترات‌ها، فسفات، سیلیکات، ذرات معلق در آب، نیتروژن مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.

رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی فاکتورهای «زیستی» چون فیتوپلانکتون‌ها و داینوفلاژها و حوزه «کف‌زیان ساکن این خلیج فارس» را از دیگر موارد مطالعه در این اطلس نام برد و گفت: در این اطلس نتایج بیش از 42 پارامتر مطالعاتی اقیانوس‌شناسی در حوزه خلیج فارس عرضه شده است. این تحقیقات در قالب دو سفر تابستانی و زمستانی بوده که 76 ایستگاه را در سفر زمستانی و 67 ایستگاه را در طول سفر دریایی تابستانه بررسی کردیم. این مطالعات از دهانه رود اروند تا چابهار را شامل می‌شود.

توکلی با بیان اینکه این داده‌ها قبلا توسط کشور کویت جمع‌آوری می‌شد، اظهار کرد: ما در گذشته بر اساس موافقت‌نامه‌ای که در کنوانسیون کویت (راپمی) داشتیم، این مطالعات را انجام می‌دادند؛ ولی اطلاعات آن را در اختیار ما قرار نمی‌دادند. این کنوانسیون شامل کشورهای عربستان، کویت، بحرین، امارات و قطر و ایران می‌شود.

   تولید داده‌های بومی از خلیج فارس

وی با تاکید بر اینکه با تهیه این اطلس قدرت مانور و تصمیم‌گیری راهبردی کشور ارتقاء یافت، خاطر نشان کرد: در این موافقت‌نامه، میان کشورهای عضو توافق شد که نام «خلیج فارس» به راپمی CF یعنی منطقه دریایی راپمی باشد؛ یعنی نام این منطقه نه خلیج فارس و نه خلیج عرب باشد.

توکلی با بیان اینکه دفتر منطقه‌ای راپمی در کویت مستقر است، ادامه داد: نمونه‌برداری‌ها نیز یک بار با کشتی ایران که کشتی قدس متعلق به شیلات بود، انجام می‌شد و یک بار هم با کشتی‌های کشور کویت و آنالیز نمونه‌ها نیز از سوی کشور کویت به کشورهای اروپایی ارسال می‌شد، چون توانمندی لازم را نداشتند؛ بنابراین داده‌ها در بازه زمانی طولانی انجام می‌شود، به عنوان مثال نتیجه نمونه‌های سال 2006 در سال 2011 در قالب کتابی ارائه شد و داده‌های خام به ایران ارائه نمی‌شد.

رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی یادآور شد: مزیت تهیه اطلس خلیج فارس این است که با کشتی بومی خودمان، انجام و تمام داده‌ها در داخل تولید شد و همچنین کلیه داده‌های استراتژیک نیز در اختیار خودمان قرار داشت. ما بعد از دو سال آنالیز، داده‌ها را به طور کامل استخراج کردیم و بر اساس این داده‌ها اطلس را به تولید رساندیم و با این اقدام قدرت چانه زنی کشور در مجامع بین‌المللی راپمی ارتقاء یافته است.

به گفته وی از 2006 تاکنون هیچ گشت تحقیقاتی در خلیج فارس برگزار نشد، ولی ایران در این مدت منتظر نماند و اقدام به تهیه این اطلس شد، ضمن آنکه این توانمندی ایجاد شد که با کشتی بومی کشور در سواحل عربی خلیج فارس و همچنین آب‌های آزاد منطقه داده‌برداری انجام شود.

   به گفته دکتر توکلی مشخصات این اطلس به این شرح است:

اطلس اقیانوس‌شناسی خلیج فارس و دریای عمان، شامل نقشه‌های به دست آمده از جدیدترین داده‌های برداشت شده در محدوده انحصاری اقتصادی (EEZ) ایران در خلیج فارس و دریای عمان در حوزه محیط زیست و اقیانوس شناسی است. این اطلس مشتمل بر بیش از 160 نقشه و تصویر در 88 صفحه با ابعاد A3 و به زبان انگلیسی ارائه می‌شود.

نقشه‌ها حاوی اطلاعات جدید و با جزئیات در زمینه‌های مختلف اقیانوس‌شناسی فیزیکی (دما، شوری، چگالی، کدورت، اکسیژن محلول، کلروفیل، سرعت صوت، عمق شفافیت، spiciness، مصرف اکسیژن ظاهری)، شیمیایی (مواد مغذی محلول در آب دریا شامل نیترات، فسفات، سیلیکات؛ ذرات معلق در آب، نیتروژن در ذرات معلق، فسفر در ذرات معلق، نسبت نیتروژن به فسفر در ذرات معلق، pH و قلیاییت کل آب، کربن معدنی محلول در آب، مقدار اشباع آراگونیت در آب، کربن آلی موجود در آب)، زیستی (فیتوپلانکتون شامل سیانوباکتری، داینوفلاژله و دیاتوم‌های شناور در ستون آب، کفزیان ساکن بستر شامل سخت پوستان، نرم تنان و کرم‌ها و گروه پستانداران دریایی مانند دلفین‌ها)، زمین‌شناسی (توزیع اندازه ذرات، منشأ، رنگ، جنس، میزان مواد آلی، میزان کربنات و... در رسوبات سطحی بستر دریا) و آلودگی در رسوب (فلزات سنگین شامل: نیکل، کبالت، کروم، مس، روی، آهن، آرسنیک، وانادیوم و سرب؛ آلودگی‌های آلی شامل: هیدروکربن‌های آروماتیک چند حلقه‌ای، بای فنیل‌های چند کلره، هیدروکربن‌های نفتی و نیتروژن کل و فرم‌های مختلف فسفر در رسوبات سطحی) است که بیش از 42 پارامتر اقیانوس‌شناسی را مشتمل می‌شود و جدیدترین وضعیت محیط زیستی خلیج فارس و دریای عمان در آب‌ها و بستر دریا در EEZ ایران را نشان می‌دهد.

   سابقه تولید داده‌های اقیانوس‌شناسی در خلیج فارس و دریای عمان:

آخرین گشت‌های دریایی تحقیقاتی کامل بین‌المللی در خلیج فارس و دریای عمان در سال‌های 2000، 2001 و همچنین 2006 توسط سازمان منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریایی (ROPME) انجام شد. حوزه این سفرهای دریایی شامل مطالعاتی در مورد آلودگی، زیست‌شناسی (فیتوپلانکتون، زئوپلانکتون، کفزیان و غیره)، اقیانوس‌شناسی فیزیکی و اندازه‌گیری مواد مغذی و کلروفیل بود. نتایج آنها که عمدتا توسط پژوهشگران غربی و در آزمایشگاه‌های کویت تولید شده بود، در قالب گزارش‌های فنی ROPME منتشر شده است.

چندین سال بعد، پایش اقیانوس‌شناسی خلیج فارس و دریای عمان از طریق گشت‌های دریایی تحقیقاتی PGGOOS در سال‌های 2012 و 2013 میلادی توسط پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی و با یک شناور لجستیکی متعلق به نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (شناور نایبند) انجام شد. در این مجموعه گشت‌ها، جمع‌آوری داده‌ها در بخش ایرانی خلیج فارس، تنگه هرمز و دریای عمان در چند مرحله انجام شد.

پس از بهره‌برداری از کشتی تحقیقاتی کاوشگر خلیج فارس توسط پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی ایران در اوایل سال 2018، 9 سفر دریایی دریایی از ابتدای سال 2018 تا اوایل سال 2022 در خلیج فارس و دریای عمان انجام شد. این سفرها که برخی محدود به مناطق کوچکتر بودند، در حالی که برخی دیگر کل منطقه انحصاری اقتصادی ایران (EEZ) را پوشش می‌دادند، شامل مطالعاتی در زمینه اقیانوس‌شناسی فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی و زمین‌شناسی و همچنین آلودگی دریایی بود.

از این میان، سفرهای دریایی تحقیقاتی انجام شده با کشتی تحقیقاتی کاوشگر خلیج فارس در تابستان 2021 (گشت PGE2102، سپتامبر 2021) و زمستان 2022 (گشت PGE2201، ژانویه تا فوریه 2022) شامل حمایت مالی از صندوق ملی محیط زیست ایران و همکاری با معاونت محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان محیط زیست بود. این سفرها از نظر تنوع اندازه‌گیری‌ها و تعداد ایستگاه‌های بررسی شده، جامع‌ترین سفرهای دریایی تحقیقاتی بودند که با کشتی تحقیقاتی کاوشگر خلیج فارس انجام شد. از دهانه اروندرود در خلیج فارس تا چابهار در دریای عمان در فصول گرم و سرد، در مجموع 67 ایستگاه در طول سفر دریایی تابستانی و 76 ایستگاه در سفر زمستانی برای جمع‌آوری داده‌ها و نمونه‌برداری مورد بررسی قرار گرفتند.

یافته‌های این سفرهای دریایی در 3000 صفحه گزارش علمی (27 جلد) تهیه شد. این اطلس با هدف جمع‌آوری ویژگی‌های اقیانوس‌شناسی و ویژگی‌های اکولوژیکی خلیج فارس و دریای عمان، با توجه به داده‌های سفرهای دریایی تحقیقاتی سال 1400، یک منبع بصری و اطلاعاتی جامع برای محققان، دانشجویان و همه علاقه‌مندان به درک پویایی پیچیده این مناطق دریایی مهم ارائه می‌کند.