روزگار غریب بزرگترین تک بنای سنگی ایران

معبد آناهیتا به عنوان بزرگترین بنای تک سنگی تاریخ ایران در امتداد جاده‌ای قرار گرفته که در زمان‌های گذشته فلات ایران را به بین النهرین متصل می کرده است.

این جاده در زمان هخامنشیان با عنوان «راه شاهی»، در دوره اشکانیان با عنوان «جاده ابریشم»، در دوره ساسانیان با عنوان «شاهراه ارتباطی شرق به غرب» و در دوره اسلامی با عنوان «جاده بزرگ خراسان» شناخته می شده است.

شاید یکی از اولین کسانی که برای نخستین بار از معبد آناهیتا نام برده، تاریخ نگار یونانی به نام ایزیدور خارکسی است که در سال  ۳۷ میلادی در یکی از کتاب های خود از معبدی  برای ستایش آرتمیس (الهه آبهای روان) در «کن کبار» - کنگاور امروزی - نام می برد و بعدها هم در منابع عربی و فارسی از این بنای تاریخ با نام های مختلفی همچون قصراللصوص(کاخ دزدان) یا کاخ خسرو و شیرین نام برده شده است.  

بین سالهای ۱۹۳۴ تا ۱۹۳۶ باستان شناسی آمریکایی به نام اریک فردریش اشمیت در قالب پروژه «پرواز بر فراز شهرهای باستانی ایران» از تعدادی از محوطه ها و بناهای تاریخی کرمانشاه همچون معبد آناهیتا عکس برداری هوایی می کند و همین عکس ها زمینه ای برای انجام کاوش های باستان شناسی در دوره های بعدی می شود.

در دهه ۴۰ سازمان میراث فرهنگی وقت، پنج پروژه بزرگ را (تخت جمشید، معبد آناهیتا، هفت تپه، جرجان و بیشابور) را برای انجام کاوش‌های باستان شناسی در کشور انتخاب می کند که یکی از آنها معبد آناهیتا است.

 بر همین اساس، در دهه ۴۰ مرحوم سیف الله کامبخش فرد از باستان شناسان مطرح کشورمان برای کاوش باستان شناسی در معبد آناهیتا انتخاب می شود، اما او برای انجام این کاوش ها با چالشی بزرگ مواجه است و آن مدفون شدن معبد آناهیتا زیر انبوهی از واحدهای مسکونی است. 

مرحوم کامبخش فرد برای اینکه بتواند کاوش های باستان شناسی را در معبد آناهیتا آغاز کند، ۲۳۰ واحد مسکونی را که دقیقا روی عرصه معبد آناهیتا ساخته شده بودند را تملک و تخریب می کند و بعد از آن کار کاوش را آغاز می کند.

طی کاوش هایی که این باستان شناس در معبد آناهیتا انجام داد، سه مصطبه(سکو) و تعدادی ستون از دل خاک بیرون آمد.

طی سالهای ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۸ پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کاوش های باستان شناسی در معبد آناهیتا ادامه پیدا می کند، اما پس از این سالها، عملا کاوش های باستان شناسی در این معبد برای همیشه متوقف می شود و رازهای زیادی در آن همچنان سربه مهر می ماند.

علیرغم اینکه طی دهه های ۴۰ تا ۷۰ چهار تیم باستان شناسی در چند مرحله کاوش باستان شناسی در معبد آناهیتا انجام می دهند، اما هنوز برای باستان شناسان مسلم نشده که این بنا متعلق به کدام یک از دوره های هخامنشیان، اشکانیان و یا ساسانیان است.

با وجود اینکه در متون تاریخی بارها درمورد معبد آناهیتا مطالبی از سوی تاریخ نگاران عنوان شده، اما گاها از آن به عنوان یک پرستشگاه و گاه نیز به عنوان قصری بزرگ که آغاز ساخت آن در دوره هخامنشی بوده و در دوره های بعدی کامل شده یاد می شود و بعضا نیز گفته می شود که این بنا کاخی ناتمام از خسرو پرویز ساسانی برای همسرش شیرین بوده است.

هرچند که معبد آناهیتا هنوز نقطه ای تاریک در تاریخ ایران است، اما از اواخر دهه ۷۰ به بعد عملا هیچگونه کاوش باستان شناسی در این محوطه انجام نشد تا همچنان رازهای این معبد در دل خاک باقی بماند و گردشگرانی که از آن بازدید می کنند، اطلاعات چندانی نصیبشان نشود.

معبد آناهیتا به عنوان یکی از بناهای باستانی مهم ایران می تواند به قطبی گردشگری در کرمانشاه تبدیل شود، اما تحقق این هدف به ادامه کاوش های باستان شناسی و تجهیز زیرساخت های این محوطه باستانی منوط است. 

آن طور که مرتضی گراوند مدیر پایگاه ملی معبد آناهیتا می گوید، برای انجام کاوش های باستان شناسی در معبد آناهیتا پس از حدود دو دهه امسال حدود ۱.۷ میلیارد تومان اسناد خزانه تامین شده و قرار است بزودی کاوش های باستان شناسی در آن از سر گرفته شود. 

به گفته این مسئول، انجام هر فصل کاوش باستان شناسی به همراه مرمت های پس از کاوش در معبد آناهیتا حدود دو میلیارد تومان اعتبار می خواهد. 

وی ادامه داد: ساختار معماری، سبک ستون سازی و مصطبه سازی در این بنا کاملا متفاوت از سایر بناهای تاریخی در کشور است و ادامه کاوش های باستان شناسی در آن حقایق زیادی را از این بنای باستانی برای ما مشخص خواهد کرد. 

مدیر پایگاه ملی معبد آناهیتا تصریح کرد: سنگ های ۲۵ تنی که اکنون روی زمین محوطه معبد افتاده اند را در هیچ کدام از دیگر بناهای تاریخی کشور نمی توان پیدا کرد، لذا باید به گردشگران بگوئیم که در زمان باستان دانش، توان و ثروتی برای انتقال این سنگ ها با این ابعاد و وزن از معادن سنگ اطراف شهر کنگاور به محوطه کنونی بوده است. 

وی با تاکید بر اینکه برای  تبدیل شدن معبد آناهیتا به قطب گردشگری کرمانشاه علاوه بر کاوش های باستان شناسی باید برخی زیرساخت های آن هم تقویت شود، عنوان کرد: یکی از برنامه ها برای معبد آناهیتا راه اندازی ساختمان موزه باستان شناسی و سالن معرفی آن است. 

گراوند افزود: به این منظور طی سالهای اخیر ساختمانی را در داخل محوطه برای راه اندازی موزه باستان شناسی و سالن معرفی معبد اختصاص دادیم و تاکنون تمام اقدامات مربوط به تاسیسات الکترونیکی شامل نصب دوربین های مدار بسته، سیستم روشنایی، اطفای حریق و ... در آن نصب شده است. 

وی پیشرفت کنونی این پروژه را حدود ۷۰ درصد اعلام کرد و گفت: ۳۰ درصد باقی مانده مربوط به مبلمان محیطی و داخلی موزه است که برای اجرای آن به حدود ۳.۵ میلیارد تومان اعتبار نیاز است. 

مدیر پایگاه ملی معبد آناهیتا تاکید کرد: یکی دیگر از اولویت هایی که برای این محوطه باید اجرایی شود، تکمیل محوطه پارکینگ و گیت بلیط فروشی آن است که از سال گذشته آن را استارت زدیم و برای اتمام آن به حدود چهار میلیارد تومان اعتبار نیاز داریم. 

وی از تلاش برای احداث پروژه فضای سبز در ضلع جنوبی معبد آناهیتا هم خبرداد و گفت: ایجاد فضای سبز ضلع جنوبی به وسعت حدود یک هکتار، حدود ۱.۵ میلیارد تومان اعتبار می خواهد. 

گراوند در ادامه با بیان اینکه ایجاد این زیرساخت ها در معبد آناهیتا به عنوان یک اولویت مورد توجه قرار دارد، عنوان کرد: امیدواریم با کمک مسئولین این اعتبارات تامین شود تا بتوانیم تحولی را در معبد آناهیتا به وجود بیاوریم و زمینه حضور گردشگران بیشتری در آن فراهم شود.