داستان سیلاب و تالاب

تالاب‌های حوضه‌های آبی حساس اما کاربردی هستند که معمولاً در پایین دست دشت‌ها و کوه‌ها قرار دارند، آب مورد نیازشان از چشمه‌های طبیعی، بارش‌ها و سیلاب‌ها تأمین می‌شود بنابراین اگر این منابع آبی به‌خوبی مدیریت نشوند حال تالاب‌ها وخیم خواهد شد و قطعاً آن‌ها را از دست خواهیم داد، مانند تالاب گاوخونی، پریشان، طشت، کمجان، بختگان، هامون و جازموریان که خشک شده‌اند و زیستمندان تمام این پهنه‌های آبی یا مرده‌اند و یا به نقاط دیگری پناه برده‌اند.

وسعت تالاب‌های ایران حدود سه میلیون هکتار است که معمولاً هم با جامعه روستایی و اراضی کشاورزی و باغات همجوارند از این رو ارتباط تنگاتنگی بین جوامع محلی و زیست‌بوم تالاب‌ها وجود دارد و هرگونه تغییر در بخش کشاورزی بر منابع تالابی و حیات آن اثرگذار است، یعنی اگر تصمیم بر توسعه اراضی کشاورزی و باغی گرفته شود آنجاست که زنگ مرگ تالاب نزدیک به آن منطقه به صدا در می‌آید چون بیشتر منابع آبی و حتی سیلاب‌ها و روان‌آب‌ها هم به سمت مزارع هدایت می‌شوند و دیگر سهمی برای تالاب‌ها باقی نمی‌ماند، بلایی که این روزها به سر خیلی از تالاب‌ها آمده و روزهای سختی را برایشان رقم زده است.

بارش‌های اخیر بهانه‌ای شد تا به سراغ تالاب‌ها برویم و ببینیم که کدامشان از سیلاب‌ها و روان‌آب‌های اخیر بهره بردند و کدامشان بی‌بهره ماندند، متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی دراین باره گفت: از ابتدای سال آبی جاری یعنی مهرماه 1402 تا اواخر اردیبهشت‌ماه 1403 به طور متوسط 200 میلیمتر بارش در سطح کشور داشتیم، نکته‌ای که وجود دارد در مدت چهار سال اخیر این میزان بارش کمترین انحراف یا کاستی را نسبت به بارش معمول کشور در بلندمدت داشته، از طرف دیگر اگر نگاهی کنیم به وضعیت این بارش‌ها می‌بینیم که بیشتر آن‌ها از نیمه دوم زمستان شروع و تا پایان اردیبهشت‌ماه ادامه داشت، در واقع به طور مشخص بیش از 40 درصد از بارش‌هایی که در سال آبی اخیر اتفاق افتاده محدود به دو ماه فروردین و اردیبهشتی بود که پشت سر گذاشتیم.

علی ارواحی افزود: از این وضعیت چند نتیجه می‌توان گرفت یکی اینکه به‌نظر می‌رسد سالی که در آن هستیم وضعیت بارش یک وضعیت نزدیک به نرمال است، تا الآن نه به خشک‌سالی می‌توانیم اشاره کنیم و نه ترسالی، یعنی بارشی نزدیک به نرمال در کشور داشتیم علاوه بر این به‌وضوح می‌توانیم تغییر رژیم بارش، نوع بارش یا زمان اوج بارش‌ها را ببینیم، یعنی برخلاف روندی که در گذشته در کشور ما بوده مثلاً پاییز بارش چندانی در کشور نداشتیم بارش‌ها از نیمه دوم زمستان شروع می‌شد و حالا این روزها بارش‌ها در فروردین و اردیبهشت شدت می‌گیرد.

وی اظهار کرد: در اینجا چند سؤال برای ما مطرح می‌شود؛ اینکه چقدر به فاکتورهای اقلیمی کشور توجه داریم و اینکه این فاکتورها تا چه حد تغییر می‌کنند، در واقع چقدر به این موضوع توجه داریم بارش‌هایی که امسال بعد از چهار سال خشک نزدیک به نرمال اتفاق افتاده و اینکه این پیام را برای ما دارد که در آینده هم این سال‌های خشک تکرار خواهد شد، حالا ممکن است با یک فاز تأخیری دوباره وارد دوره خشک‌سالی کشاورزی یا هواشناسی شویم.

وی ادامه داد: علاوه بر این شاید شرایط کنونی این نکته را به ما بگوید با توجه به اینکه تالاب‌ها و دریاچه‌ها عمدتا و معمولا در پایین دست حوضه‌های آبریز یا زیرحوضه‌های آبریز قرار می‌گیرند بنابراین وضعیت تالاب‌ها می‌تواند این را به ما نشان دهد که وضعیت مدیریت منابع و مصارف ما در حوضه آبریز چگونه است و چه عملکردی در حوضه داشتیم.

این مسئول گفت: بر این اساس وقتی وضعیت تالاب‌های کشور را در شرایط فعلی بررسی می‌کنیم می‌بینیم که مثلا تالاب‌های استان خوزستان مانند شادگان، بامدژ، میانگران، بخشی از تالاب هورالعظیم، دریاچه ارومیه در استان آذربایجان شرقی و غربی و برخی از تالاب‌های اقماری آن یا در استان بوشهر مانند تالاب حله، در استان کرمانشاه تالاب هشیلان توانستند یک بهره مندی از این بارش‌ها ببرند و به میزان مختلفی آبگیری‌هایی در این تالاب‌ها اتفاق افتاده است این تالاب‌ها عمدتا محدوده به دو حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان و حوضه آبریز دریاچه ارومیه هستند.

چون تالاب‌ها در پایین دست حوضه‌های آبریز واقع شده اند بنابراین وضعیت آن‌ها می‌تواند وضعیت مدیریت منابع آب و نحوه عملکرد ما را نشان دهدمتخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی تأکید کرد: البته باید توجه کنیم آبگیری که در این تالاب‌ها اتفاق افتاده کاملا موقتی، شکننده و مقطعی است و عمدتا بر اثر بارش‌ها بوده البته اقداماتی که در جهت مدیریت روان‌آب و سیلاب در این دو حوضه آبریز انجام شده می‌تواند نتیجه آن در این تالاب‌ها دیده شود.

وی ادامه داد: اما از طرف دیگر وقتی به سمت حوضه آبریز فلات مرکزی می‌رویم می‌بینیم تالاب‌هایی که در استان فارس قرار دارند مانند بختگان و کافتر یا تالاب‌هایی که در استان اصفهان داریم مانند گاوخونی حتی تالاب میقان در استان مرکزی یا برخی تالاب‌های دیگری که در این فلات قرار دارند مانند تالاب‌های واقع در استان‌های قم و تهران، بهره چندانی از این بارش‌ها نبرده اند، می‌تواند این پیام را به ما بدهد که شکل مدیریت منابع و مصارف و کنترل و استحصال نزولات جوی در این حوضه آبریز به طور خاص در وضعیت هشدار قرار دارد، البته در این حوضه آبریز استثنائاتی هم وجود دارد مثلا استان چهارمحال و بختیاری و تالاب‌های آن مانند گندمان و چغاخور وضعیت نسبتا مناسبی داشتند این استان استثنا است چون سرشاخه‌های کارون در این استان قرار دارد و وضعیت بارش آن با سایر استان‌ها کاملا متفاوت است، یا جازموریان در استان کرمان و سیستان و بلوچستان توانسته آبگیری داشته باشد البته این نکته قابل توجه است که عمق این تالاب بسیار محدود است و البته نمی‌شود آنرا به تمام حوضه آبریز تعمیم داد.

ارواحی درباره تأثیر بارش‌ها بر تالاب‌های ساحلی کشور گفت: اگر در راستای همین بارش‌ها به تالاب‌های استان‌های ساحلی کشور نگاه کنیم که عمدتاً در حوضه آبریز خزر واقع شده اند می‌بینیم به استثنا تالاب‌هایی که در استان گلستان داریم مانند تالاب‌های سه گانه آلاگل، آجی‌گل و آلماگل که آبگیری محدودی داشتند، در سایر تالاب‌های ساحلی تغییر چشمگیری نمی بینیم که می‌تواند این پیام را برای ما داشته باشد که وضعیت پسروی دریای خزر از یک طرف و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب در بالادست تالاب‌های ساحلی از طرف دیگر باعث شده که آبگیری چشمگیری را در تالاب‌های ساحلی شمال کشور نداشته باشیم.

وی افزود: اگر به وضعیت تالاب‌های مرزی نگاه کنیم مثلاً تالاب‌هامون که محدود به حوضه آبریز شرق کشور و با افغانستان مشترک است، می‌بینیم که به‌رغم بارش‌های مناسبی که در افغانستان و حوضه هیرمند رخ داده، متأسفانه آوردی که در اختیار این تالاب قرار گرفته به اندازه ای نبود که بشود انتظار داشت یا تالاب هورالعظیم هر چند بخش ایرانی آن به طور محدود آبگیری را شاهد بودیم اما در بخش عراقی اتفاق خاصی نمی‌بینیم.

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی گفت: سالی که بارش در کشور نرمال بود و در کشور همجوار مانند افغانستان هم سیلاب‌های بسیار قابل توجهی را شاهد بودیم، باید وضعیت تالاب‌های ما تغییر چشمگیری می‌کرد اما این تغییر را نمی‌بینیم، نشان می‌دهد که همچنان لازم است در موضوع دیپلماسی آب مؤثرتر عمل کنیم به خصوص درباره آب‌های مرزی، یا اینکه بتوانیم سناریوها یا برنامه‌های جایگزین داشته باشیم، باید بدانیم اگر کشورهای همجوار همکاری لازم را با ما نمی‌کنند ما از چه طریق می‌توانیم با منابع داخلی وضعیت تالاب‌ها را بهتر کنیم.

ارواحی افزود: بهبود نسبی در برخی تالاب‌هایی که اتفاق افتاد اولاً محدود بود دوم اینکه به‌شدت شکننده است و توجه به این نکته لازم است که برخی از این تالاب‌ها برای سنوات متمادی حقابه خود را دریافت نکردند بعضا آبخوان‌های آن‌ها با افت شدید آب‌های زیرزمینی مواجه بود و چه‌بسا بارش‌های اخیر فقط توانسته باشد قدری کسری آبخوان‌ها را که در گذشته اتفاق افتاده، جبران کند.

وی تأکید کرد: علاوه بر این در حال وارد شدن به فصل تابستان هستیم که با گرم شدن هوا تبخیر سطحی شدید می‌شود و عملاً اگر تمهیدات مدیریتی نداشته باشیم قطعاً شرایط این تالاب‌ها به سمت خشکیدگی می‌رود، البته یک نکته لازم است گفته شود که به حدی الگوی بارش متغییر شده از این رو پیش‌بینی بارش‌ها هم سخت شده و گاهی بعضی اتفاقات غیرمنتظره رخ دهد، اما اگر بخواهیم به‌دلیل منطقی به ماجرا نگاه کنیم طی ماه‌های آینده به‌تدریج شاهد کاهش تراز آب و حجم آب در همین تالاب‌های محدودی خواهیم بود که بعضا آبگیری در آن‌ها اتفاق افتاده است.

وی اظهار کرد: بنابراین وضعیت بارش‌ها می‌تواند این پیام‌ها را در نتیجه‌گیری به ما بدهد که لازم است نسبت به شرایط اقلیمی به هنگام تر شویم، اینکه در مسیل‌های سیلابی مستمر و مداوم لایروبی داشته باشیم، مدیریت سیلاب‌ها و روان‌آب‌ها در چنین شرایطی خیلی مهم است، وقتی چهار سال خشک را پشت سر گذاشتیم و به یک سال نرمال برخوردیم لازم است نهایت بهره‌برداری را از این روان‌آبها و سیلاب‌ها داشته باشیم، علاوه بر این از رسوب گذاری در تالاب‌ها و سایر آبگیرهایی که ممکن است طبیعی یا مصنوعی باشند جلوگیری کنیم، چراکه اینها به‌تدریج باعث کاهش حجم ذخیره سیلاب یا نگه داشت آب در تالاب‌ها می‌شوند.