برنامه‌ریزی شهری در خدمت تاب‌آوری شهرها در برابر حوادث

الگوی رشد شهرنشینی در طول دو قرن گذشته متوقف نشده و حتی با قدرت بیشتری تاکنون ادامه پیدا کرده است. بر اساس برآوردهای UN-Habitat (برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد) پیش‌بینی می‌شود 68 درصد از جمعیت جهان تا سال 2050 در مناطق شهری ساکن شوند. این آمار نشان‌دهنده افزایش قابل‌توجه مهاجرت به شهر و در نتیجه لزوم افزایش انعطاف‌پذیری شهرها است. در طراحی شهری باید عواملی مانند رفاه ساکنان، دسترسی عادلانه به منابع و خدمات و همچنین برنامه‌ریزی برای حوادث احتمالی در نظر گرفته شود.

بازیابی از حوادث باید یک جنبه اساسی از برنامه‌ریزی شهری باشد که استراتژی‌های مدیریت حوادث را در طراحی خیابان‌ها، محله‌ها و زیرساخت‌ها گنجانده است، چراکه تغییرات آب و هوایی به‌طور قابل‌توجهی احتمال و شدت شرایط اضطراری بالقوه را افزایش داده است. بر اساس آمار سازمان ملل از هر پنج شهر، سه مورد با جمعیت بیش از نیم‌میلیون نفر در معرض ریسک بالای حوادث طبیعی قرار دارند و بعضی از آنها با تهدید انواع مختلفی از بلایای طبیعی بالقوه روبه‌رو هستند.

علاوه بر این، خطرات انسانی همچون تهدیدات امنیت سایبری نیز وجود دارد که ملاحظات شهرسازی مدرن را تغییر می‌دهد. افزایش جمعیت شهرها باعث می‌شود که سیل، زلزله، آتش‌سوزی و سایر بلایا تأثیر بیشتری بر مردم و اقتصاد داشته باشند، بنابراین از هم‌اکنون باید اقدامات لازم برای افزایش تاب‌آوری شهرها انجام شود. آماده شدن برای سناریوهایی مانند باران‌های سیل‌آسا، اجتناب از اشتباهات رایج در طراحی زیرساخت‌هایی همچون فضاهای سبز و همچنین شناسایی خدمات لازم برای بازیابی از حوادث باید در طراحی شهرهای مدرن در نظر گرفته شود.

تمام این موارد افزایش تاب‌آوری شهری را به اولویت اصلی مسئولان و برنامه‌ریزان شهری تبدیل کرده است تا بتوانند از جمعیت انبوه و اقتصاد متراکم شهرهای آینده محافظت کنند. برنامه‌ریزی و بازیابی شهر بعد از وقوع حوادث مستلزم پیش‌بینی پیشگیرانه رویدادها و آمادگی قبل از وقوع آنها است. صرف‌نظر از ماهیت شرایط اضطراری، داشتن برنامه‌ای همراه با ابزارهای لازم برای اجرای آن، امری ضروری برای نجات شهر از بلایای طبیعی و انسانی است.

*آینده شهرسازی

در حوزه شهرسازی، برنامه‌ریزی برای بازیابی پس از حوادث به معنای اطمینان از این است که وقوع حوادث و اقدامات لازم برای بازسازی شهر به شانس واگذار نشده است. پیش‌بینی سناریوهای بالقوه و ارائه استراتژی‌هایی برای کاهش اثرات آنها، همچنین ایجاد روش‌های کارآمد برای بازگرداندن سریع شهر به حالت عادی و حتی ایجاد یک واقعیت پیشرفته پس از فاجعه امری بسیار مهم در شهرسازی است. برای مثال می‌توان به خودداری از ساخت‌وساز در مناطق آسیب‌پذیر مستعد سیل یا زلزله، با وجود انگیزه‌های اقتصادی اشاره کرد. ایجاد فضاهایی که قابلیت تبدیل شدن به پناهگاه و برقراری امنیت برای مردم را داشته باشد نیز یکی از استراتژی‌های کارآمد در طراحی شهری است.

مدیریت ریسک مؤثر نقش کلیدی در جلوگیری از خسارات انسانی، اجتماعی، اقتصادی و حتی طبیعی دارد. برای درک پیامدهای برنامه‌ریزی ضعیف، می‌توان به پیامدهای طوفان کاترینا اشاره کرد که در سال 2005 شهر نیواورلئان را ویران کرد؛ حدود یک هزار نفر جان خود را از دست دادند و خسارات اقتصادی به حدود 125 میلیارد دلار رسید که تأثیر طولانی مدتی داشت و روند بهبودی و بازسازی شهر مدت زیادی به طول انجامید.

*برنامه‌ریزی شهری مقاوم در برابر بلایا

گنجاندن همه این عوامل در مدیریت شهری، نیاز اساسی برای طراحی یک برنامه کارآمد را برجسته می‌کند که برای این منظور می‌توان از پنج مرحله اصلی در برنامه‌ریزی شهری برای بازیابی از حوادث صحبت کرد.

*پیشگیری

منظور از پیشگیری، شناسایی خطرات و جلوتر ماندن از نمودارهای احتمالی وقوع حوادث است. کیسومو در کنیا منطقه‌ای است که از لحاظ تاریخی همواره دچار سیل می‌شود و در حال حاضر با نظارت بر نگهداری صحیح شبکه کانال‌کشی آب خود از آسیب‌های مشابه سال‌های گذشته جلوگیری می‌کند. به قول معروف پیشگیری بهتر از درمان است و در مدیریت ریسک نیز این مسئله وجود دارد که مستلزم پیش‌بینی سناریوهای بالقوه برای حوادث است.

*کاهش آسیب

توسعه استراتژی به منظور کاهش آسیب‌های ناشی از بلایای طبیعی و انسانی یکی از مراحلی است که باید در برنامه‌ریزی‌های شهری در نظر گرفته شود. این اقدامات شامل داشتن یک برنامه از پیش تعریف‌شده است که مشخص می‌کند چه اقداماتی باید انجام شود، چه زمانی باید انجام شود و چگونه می‌توان آنها را به طور مؤثر اجرا کرد.

برای مثال، اگر باج‌افزارها (نوعی بدافزار که برای ممانعت از دسترسی کاربر و سازمان به فایل‌های موجود در رایانه طراحی شده است) نیروگاه‌ها یا زیرساخت‌های حیاتی شهر را مورد حمله قرار دهند، می‌توانند آسیب‌های بالقوه فاجعه‌باری ایجاد کنند. در نظر گرفتن سیستم‌های اضافی در محل می‌تواند زمان پاسخ به این حملات و آسیب‌های احتمالی را کاهش دهد.

*آمادگی

جای تعجب نیست که یک گام مهم دیگر در مدیریت شهری و مقاوم‌سازی در برابر بلایا، آماده بودن در هر زمان است. شهرها می‌توانند با تعامل با آژانس‌ها و شهروندان از طریق تمرین‌ها و افزایش اطلاعات برای روبه‌رویی با حوادث آماده شوند که اجرای مانورها، بازنگری برنامه‌ها و آموزش افراد مسئول در پاسخگویی به شرایط اضطراری جنبه‌های اساسی این مرحله از مدیریت ریسک است.

پارک پیشگیری از بلایای رینکای در توکیو نه‌تنها مرکز هماهنگی واکنش‌ها برای پایتخت ژاپن است، بلکه دارای یک مرکز آموزشی است که با توری که از یک آسانسور خراب شروع می‌شود و به منطقه تخلیه ختم می‌شود، به بازدیدکنندگان می‌آموزد چگونه از یک زلزله بزرگ جان سالم به در ببرند.

*واکنش

در طراحی شهرها باید تصمیم‌گیری و اقدام سریع برای بهبود رسیدگی به وضعیت در نظر گرفته شود زیرا هنگامی که یک رویداد رخ می‌دهد، مجموعه‌ای از رخدادهای بزرگ را ایجاد می‌کند که تشخیص عواقب آنی از اهمیت بسیاری برخوردار است. واکنش باید سریع و کارآمد باشد و هدف آن خنثی کردن تأثیر رویداد از همان ابتدا باشد.

زیرساخت‌های نظارت تصویری و اینترنت اشیا می‌توانند به متحدان قدرتمندی در مکان‌یابی نقاط عمل در شهرها تبدیل شوند تا از واکنش سریع و مؤثر در برابر بلایا اطمینان حاصل کنند و به منابع موجود امکان هدایت کارآمدتر را بدهند.

*بازیابی

منظور از بازسازی، جبران خسارت‌های وارده در کمترین زمان ممکن است. بازیابی به‌اندازه کاهش آسیب و تشخیص اینکه شرایط اضطراری با هزینه‌های مرتبط همراه است، اهمیت دارد و شهر باید تلاش‌های هماهنگی برای رسیدگی به آسیب‌ها و هزینه‌های وارده انجام دهد.

نیوزیلند از تجربه زلزله 2011 در شهر کرایست‌چرچ برای معرفی برنامه بازسازی عملکردی استفاده کرده است تا انعطاف‌پذیری ساختمان‌های تعمیرشده، تجزیه‌وتحلیل توزیع منابع و آماده‌سازی برای زلزله‌های آینده را افزایش دهد.

*برنامه‌ریزی شهری برای وقوع حادثه

مزیت برنامه‌ریزی شهری در توانایی آن در فراتر رفتن از مفاهیم نظری و گنجاندن مستقیم این موضوعات در ساخت‌وساز فیزیکی شهر است. شهرسازی نوآورانه موضوعی فراتر از طراحی ساختمان‌های پیشرفته یا معرفی اپلیکیشن‌های هوشمند برای ساده‌سازی زمان انتظار حمل‌ونقل عمومی است و باید شامل شناسایی آسیب‌پذیری‌های بالقوه در داخل شهرها و رسیدگی فعالانه به حوادث قبل از بروز مشکلات باشد.

استفاده از فناوری‌های نوظهور همچون هوش مصنوعی در برنامه‌ریزی شهری، امکان ارزیابی دقیق‌تر ریسک و افزایش سرعت فرایندهای تصمیم‌گیری را فراهم می‌کند. به همین دلیل فناوری به‌عنوان یکی از ابزارهای مورد استفاده برای طراحی شهرهایی است که مجهزتر و آماده‌تر برای مقابله با طیف گسترده‌ای از چالش‌های بالقوه هستند. گنجاندن این ملاحظات در فرآیند طراحی، تاب‌آوری شهرها را افزایش می‌دهد و آنها را به محلی انعطاف‌پذیرتر و ایمن‌تر برای ساکنانشان تبدیل می‌کند.