انسان می‌تواند با دستان خود از اشیای معمولی، قطعات هنری فاخر بیافریند؛ همه این‌ها برخاسته از موهبت‌های الهی خلاقیت و ابتکار در انسان هستند. ازجمله هنرهای ایرانی که ریشه در فرهنگ و سنت کشورمان دارد، معرق چوب، منبت چوب و معرق منبت چوب است.

مفهوم معرق در زمینه هنر، ایجاد نقش‌ها و طرح‌هایی است که از ترکیب چوب‌های رنگی روی یک سطح شکل می‌گیرد. علاوه‌بر چوب، معرق‌کاری روی کاشی و دیگر موارد نیز داریم، اما معرق روی چوب، کاربرد بیشتری دارد؛ چراکه چوب شکل‌پذیر بوده و دارای انعطاف‌پذیری بیشتری است.

این هنر در ایران دارای قدمتی دیرینه است و به همین دلیل ما اساتید باتجربه‌ و فاخری داریم؛ بنابراین برای اطلاع از وضعیت کنونی این هنر زیبا با علیرضا یعقوبی، هنرمند 48 ساله نهاوندی که حدود 35 سال است در حوزه معرق چوب فعالیت دارد، گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

* جناب یعقوبی در ابتدای مصاحبه از معرق و حرفه معرق‌کاری برای ما بگویید.

در گذشته گمان می‌شد هنر معرق چوب از کشورهایی همچون هندوستان و مصر به ایران آمده، اما آثار کشف‌شده از شهر سوخته و یک شانه چوبی معرق‌شده نشان داد که زادگاه این هنر در ایران است و شاید بتوان قدمت آن را پنج هزار سال قبل از میلاد تخمین زد؛ معرق دارای انواع برجسته، خاتم، چوب در چوب، معرق کاشی، پارچه، چرم و معرق- منبت است.

بنده فرزند استاد اکبر نجار هستم، این حرفه برای من پدرپیشه محسوب می‌شود؛ به همین دلیل در حوزه صنایع چوبی دارای تبحر هستم و همین امر موجب شد تا من به معرق‌کاری روی بیاورم که با چوب و نجاری مرتبط است.

نخستین کاری که انجام دادم، یک تابلوی خط معرق چوب در چوب بود که به یکی از دوستانم هدیه دادم؛ شعر مولانا (آن نفسی که باخودی، یار چو خار آیدت/ وان نفسی که بیخودی، یار چه کار آیدت) را روی آن تابلو اجرا کرده بودم.

اساتید من پدرم (استاد اکبر نجار) و پدربزرگ پدری‌ام استاد جلیل نجار بودند و برخی مهارت‌ها را نیز با آزمون و خطا یاد گرفته‌ام؛ سبک‌هایی مانند چوب در چوب، حالت جورچین و معرق خط‌های قرآنی را با تمرین آموخته‌ام.

پدربزرگ من به کار گره‌چینی و درب‌های ارسی مشغول بود و تبحر خاصی در این حوزه داشت؛ همین در ارتباط بودن ما با چوب در کنار علاقه، باعث شد تا به این کار روی بیاورم.

در حرفه نجاری در نهاوند اساتید دیگری نیز فعالیت می‌کنند، اما در حوزه معرق آن زمان استادی وجود نداشت. وقتی سال‌های 71-72 شروع به آموزش این کار در کانون شهید باهنر نهاوند کردم، ابزارفروش‌های سطح شهر با ابزارهای مورد نیاز من برای کار معرق آشنا نبودند و آن‌ها را برای خرید این محصولات ترغیب می‌کردم.

می‌توان گفت نخستین کسی بودم که این هنر را در نهاوند زنده کردم؛ از آغاز کار حدود 500 نفر را به‌صورت مستقیم و غیر مستقیم آموزش داده‌ام.

* چگونه یک قطعه چوب به یک اثر زیبای معرق تبدیل می‌شود؟

معرق‌کاری یک کلمه عربی است و به معنای رقعه‌رقعه به یکدیگر دوخته‌شده یا تکه‌تکه به همدیگر دوخته‌شده است. برای انجام این کار چوب‌هایی که ازنظر بافت و استحکام مطلوب‌ هستند، مانند چوب درخت گردو، راش،توت و کیکم، طی فرآیندی خشک می‌شوند و سپس آن‌ها را به شکل تخته‌هایی با ضخامت سه میلی‌متر درمی‌آوریم؛ کار مراحل مختلفی مانند انتخاب طرح دارد، طرح را باید ابتدا پیاده کرد، سپس آن را خُرد کنیم و بعد قسمت‌های خُردشده را دوباره روی چوب مد نظر بچسبانیم.

باید صفحه مورد نظری که کار روی آن چسبانده می‌شود را با چوب کلاف‌کشی کرد و بعد پرس شود تا تاب برندارد و محکم باشد؛ سپس مراحل پولیش، سمباده زدن، پرداخت کردن و رنگ‌آمیزی انجام می‌شود.

ما در شهرستان نهاوند مقداری برای تهیه ابزار و رنگ با مشکل مواجهیم و بیشتر وسایل مورد نیاز خود را از شهرهای اطراف مانند همدان و تهران تهیه می‌کنیم. رنگ‌های مورد استفاده ما کیلر، سیلر و پلی‌استر است و جدیداً پلی‌اورتان و کیلر دوقلو نیز استفاده می‌شود؛البته رنگ‌های تمام‌پلی‌استر برای کار معرق انتخاب‌های بهتری هستند.

در کار معرق از ابزاری همچون اره فلکه برای برش چوب، رنده برقی و دستگاه گندگی جهت صاف کردن چوب استفاده می‌شود؛ البته مهم‌ترین ابزار مورد استفاده ما کمان اره مویی است که تیغه اره مویی روی آن قرار می‌گیرد. پیش‌دستی، سوهان چوبی گیره، دستگاه سمباده‌زنی، پوست و پوست پلیش دیگر ابزارهای مورد استفاده در کار ما است و برای چسباندن قطعات از چسب چوب مارک 3000 که مرغوب‌ترین نوع چسب در بازار است، استفاده می‌شود.

در معرق بیشتر طرح چوب در چوب کار می‌شود. متأسفانه در کشور ما بیشتر به هنر معرق به‌عنوان شغل نگاه می‌کنند، یعنی به این هنر به‌عنوان یک فرهنگ، هویت و اصالت نگاه نمی‌شود؛ به همین دلیل طرح‌ها و کارهای بازاری، بیشتر از کارهای با اصالت که نشان‌دهنده فرهنگ ما است، خریدار دارند.

به نظر من این موضوع مستلزم آن است که ابتدا مسئولان و مدیران ما به‌خصوص آن‌هایی که در بخش فرهنگ و هنر مشغول بوده و نماینده مردم‌ هستند، در حفظ و زنده نگه داشتن این هنر و حتی دیگر هنرهای قدیمی معاصر و انتقال آن‌ها به مردم، تلاش کنند؛ به‌نوعی هنر را به مردم بشناسانند و سپس به دنبال اشتغال‌زایی و کسب درآمد باشند.

* شما محصولات خود را چگونه به فروش می‌رسانید؟ آیا بازار تخصصی برای فروش محصولاتتان وجود دارد؟

بیشتر از طریق فضای مجازی محصولات خود را به فروش می‌رسانم؛ البته قبلاً بیشتر فعال بودم، اما با فیلتر شدن اینستاگرام فعالیتم کم‌رنگ‌تر شد.

من در منزلم کارگاه دارم، قبلاً با میراث فرهنگی و ادارات مختلف همکاری می‌کردم که به دلایلی همچون عدم حمایت و اینکه ادارات بیشتر به دنبال ارائه آمار و افزایش آن هستند، این نوع فعالیت‌های خود را کم‌رنگ کرده‌ام.

* آیا شما به دنبال برندسازی محصولات خود در این حوزه بوده‌اید؟

خیر، متأسفانه در این خصوص تاکنون کاری انجام نداده‌ام.

* انجمن یا محفلی برای اجتماع هنرمندان در شهر نهاوند وجود دارد؟

بله، در میراث فرهنگی چنین امکانی برای ما وجود دارد، اما به یک‌سری هنرهای خاص اهمیت می‌دهند و برخی هنرها درحال فراموشی است؛ مثلاً در نهاوند هنرمندان قفل‌سازی را داریم که از قفل‌سازهای خیلی قدیمی هستند و درحال فراموشی‌ هستند.

هنر معرق اکنون در حالت متعادلی قرار دارد؛ من و تعدادی از هنرمندان این عرصه که با یکدیگر ارتباط داریم، درحال فعالیت هستیم، اما به آن اندازه نیست که شاخص باشد.

* کار شما به چه حمایت‌هایی برای ماندگاری و درآمدزایی نیاز دارد تا نسل جوان نیز به آن روی بیاورد؟

چندین‌بار در روزنامه‌های نهاوند اعلام کرده‌ام که اگر یک فضا در اختیار داشته باشم، این هنر را به‌صورت رایگان آموزش خواهم داد تا از بین نرود، اما متأسفانه توجهی به گفته من نشده است.

نخستین حمایت از هنرمندان اعطای تسهیلات و سپس درنظر گرفتن تمهیداتی است تا ازنظر مواد و وسایل اولیه و مکان، مشکلی نداشته باشند که در این صورت قطعاً هنر معرق رونق خواهد یافت.

من از یک تابلو به‌نام اسمای اعظم که در ابعاد دو متر در یک متر است و به مدت سه سال روی آن کار کرده‌ام و اطرافش آیت‌الکرسی و چهارقل کار شده، در منزل خود نگهداری می‌کنم؛ این تابلوی زیبا کار شاخصی است. چندبار به میراث فرهنگی پیشنهاد داده‌ام تا محلی برای نگهداری آن درنظر بگیرند، چراکه سرما و گرما بر این اثر تأثیر خواهد گذاشت، اما متأسفانه توجهی به پیشنهادم نشد و نمایش آن در 12 نمایشگاه برگزارشده، باعث شد (به جهت حمل‌ونقل) آسیب ببیند.

* آیا محصولات شما به دیگر کشورها نیز صادرمی‌شوند؟

خیر، با توجه به اینکه اکثر هنرمندان توان مالی حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی را ندارند، بنابراین محصولاتشان صادر نمی‌شود؛ اکثر نمایشگاه‌های داخلی نیز دارای هزینه‌های گزاف هستند و تنها درصورت حمایت از سوی مسئولان، امکان حضور برای ما فراهم خواهد شد؛برای مثال درصورتی که فضا برای ارائه محصول در نمایشگاه‌ها در اختیار هنرمند قرار بگیرد و بعد از برگزاری نمایشگاه‌ هزینه‌ها از سود حاصل از فروش پرداخت شود، امکان حضور ما در نمایشگاه‌های داخلی بیشتر خواهد شد.

ایرانیان از دیرباز هنرهای مختلفی اعم از معرق، منبت، سفال‌گری و موارد بسیار دیگری را آموخته‌اند که در آثار به‌جای‌مانده از گذشته، به‌خوبی مشهود است.

توجه و توسعه به این هنرها می‌تواند ایجاد اشتغال کرده و درصورت قرار گرفتن این محصولات در سبد خرید مردم در سطح کشور و سپس راه‌یابی به بازار جهانی، می‌توان ارزآوری نیز داشت، اما متأسفانه به این‌گونه هنرها آن‌گونه که باید، پرداخته نمی‌شود.

نکته قابل تأمل در این حوزه آن است که با وجود اینکه هنرمند معرق‌کار نهاوندی حاضر به آموزش دادن رایگان این هنر شده است تا فراموش نشود، اما بازهم به این موضوع توجه نمی‌شود!

«معرق چوب»، هنری در آستانه فراموشی