برای مقابله با خشک‌سالی تاکنون روش‌های متعددی پیشنهاد و عملیاتی شده، اما از بین این روش‌ها تنها «آبخیزداری» است که منطبق با اقلیم ایران بوده و مورد اجرا قرار گرفته و بسیار مؤثر واقع شده است.

تأسف‌بارتر اینکه در سال‌های اخیر مسئله خشک‌سالی، برای جامعه پررنگ‌تر شده و با موضوع‌هایی مانند کاهش سطح آب در برخی دریاچه‌ها، سدها و تالاب‌ها و مشکلات تأمین آب شرب برای برخی مناطق همچون شهر همدان در رسانه‌ها شناخته‌تر شد.

این مسئله به‌اندازه‌ای اهمیت دارد که در این سال‌ها پدیده‌های مختلف و گاهی متناقضی مانند «مشکلات تأمین آب شرب برخی مناطق، ممنوعیت کشت بعضی محصولات در برخی استان‌ها، تنش‌های میان‌منطقه‌ای بر سر کمبود آب یا انتقال آن و سیلاب‌های ویرانگر در مناطقی که مشکلات سالانه آب شرب داشته‌اند» امروزه امری عادی است.

بنابراین با توجه به وجود نسخه آبخیزداری و آبخوانداری در مسیر مقابله با خشک‌سالی برآن شدیم تا با محمد مهدی آرتیمانی؛ معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان درخصوص آخرین وضعیت آبخیزداری در استان و داود نیک‌کامی؛ دانش‌آموخته دکتری آبخیزداری درباره راه‌های تقویت آبخوانداری در غرب کشور گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

معاون آبخیزدارای اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با بیان اینکه وسعت کل استان بالغ بر یک میلیون و 940 هزار هکتار است که از این میزان نزدیک به یک میلیون و 100 هزار هکتار آن مستعد عملیات اجرایی آبخیزداری است، گفت: مابقی عموماً اراضی تخت، کشاورزی و مستثنیات مردم است.

محمد‌مهدی آرتیمانی، ادامه داد: از اراضی مستعد اجرای عملیات آبخیزداری تاکنون برای 850 هزار هکتار آن مطالعه‌آبخیزداری انجام شده و تا پایان سال گذشته در 360 هزار از این اراضی شاهد اجرای عملیات اجرایی آبخیزداری‌ بوده‌ایم.

وی با بیان اینکه میزان اعتبارات ابلاغی و تخصیصی در سال گذشته و جاری یکسان و به مبلغ 35 میلیارد تومان‌ بوده، اذعان کرد: از این مبلغ بالغ بر 68 درصد آن تخصیص یافته است.

معاون ‌آبخیزداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری‌ استان همدان با اشاره به اینکه خوشبختانه پروژه‌های تعریف‌شده برای سال 1402 در تمامی شهرستان‌ها به اجرا درآمده و تا یک ماه آینده شاهد بهره‌برداری از کلیه پروژه‌های تعریف‌شده خواهیم بود، خاطرنشان کرد: پروژه‌های جدید نیز از شهریورماه در شهرستان‌‌ها کلید خواهد خورد.

آرتیمانی با تأکید بر اینکه اولویت‌های تعریف‌شده در اجرای پروژه‌ها عموماً بر حسب درخواست و نیاز بهره‌برداران از منابع طبیعی بوده، اذعان کرد: عمده هدف از اجرای پروژه‌های آبخیز‌داری جلوگیری از خسارت خشک‌سالی بر اثر کمبود آب از طریق کنترل روان‌آب‌ها و نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی است.

وی، ادامه داد: هدف آبخیز‌داری تأمین آب نیست بلکه کنترل روان‌آب‌ها و تغذیه آب‌های زیرزمینی است که به‌طور غیرمستقیم کمک شایانی به نیاز آبی پوشش گیاهی طبیعی و کشاورزی می‌کند.

این مسئول با اشاره به اینکه گرچه در زمستان شاهد بارش برف آنچنانی در استان نبودیم اما بارش‌ها و شدت آن به‌ویژه در فصل بهار، منجر به آن شد که روان‌آب در رودخانه جریان پیدا کند، افزود: اگر بارش‌ها با تأخیر اتفاق بیفتد عطش زمین به‌تدریج برطرف می‌شود اما چون این بارش‌ها به یک‌باره بود، اجازه برقراری تعادل و نفوذ عمقی آب به خاک داده نشد؛ بنابراین قسمتی از بارش‌ها در آبراه‌ها جریان پیدا کرد.

آرتیمانی با ابراز اینکه نمود و بروز این اتفاق را به‌وضوح می‌توان در سیل‌بند و بند‌های رسوب دید که عموماً در بیشتر شهرستان‌ها آبگیری شدند، تصریح کرد: البته در برخی از شهرستان‌ها همچون کبودراهنگ و فامنین با توجه به پراکنش بارش و مقدار آن این روان‌آب‌ها آنچنان که باید جریان پیدا نکردند.

وی با اشاره به اینکه وجود سازه‌های آبخیزداری در شهرهای جنوبی استان به جهت کنترل سیلاب و در شهرهای شمالی استان برای حفظ آب، نیاز است بنابراین باید در هر دو بخش، سازه‌های آبخیزداری ایجاد شود، گفت: با اجرای هر هکتار عملیات آبخیزداری 81 مترمکعب آب استحصال می‌شود.

معاون آبخیزداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان خاطرنشان کرد: هر هکتار از سازه‌های آبخیزداری 270 مترمکعب روان‌آب را کنترل و نگهداری و در عین حال هر هکتار پروژه آبخیزداری موجب کاهش دو تن فرسایش خاک خواهد شد.

آرتیمانی با بیان اینکه عملیات آبخیزداری چهار برنامه مکانیکی، بیولوژیکی، بیومکانیکی و مدیریتی دارد، بیان کرد: با انجام کارهای بیولوژیکی در عرصه‌های منابع طبیعی از فرسایش خاک در هنگام بارش جلوگیری کرده و سرعت نفوذ آب به خاک افزایش می‌یابد، بنابراین پوشش گیاهی بهتر رشد می‌کند.

وی تصریح کرد: اجرای عملیات بیولوژیکی، افزایش تولید پوشش گیاهی و علوفه را به‌دنبال دارد به طوری که با هر هکتار عملیات بیولوژیکی افزایش 100 کیلوگرمی تولید علوفه را خواهیم داشت و در نهایت باعث رونق دامداری می‌‎شود.

این مقام مسئول در پاسخ به این سؤال که در حوزه آبخوانداری رویکرد دنبال شده به چه نحوی است؟ اذعان کرد: ما در این بخش ورود آنچنانی نداشتیم زیرا بیشتر آبخوانداری در اراضی مسطح و بدون شیب انجام می‌شود حال آنکه استان همدان منطقه‌ای کوهستانی با شیب بالاست از طرفی هم در مناطقی که با شیب کم اراضی مواجهیم بیشتر این اراضی جزو زمین‌های کشاورزی هستند؛ بنابراین ما اراضی مسطح قابل نفوذ برای پخش سیلاب در استان نداریم.

آرتیمانی با بیان اینکه آبخوانداری نیازمند آبرفت درشت دانه‌ای است که آب بتواند در آن نفوذ کند مثل دشت قهاوند اما مسئله این است که تشکیلات زمین‌شناسی (بافت ریز و رسی) این اراضی و یا اراضی مشابه در شهرستان فامنین همخوان با اجرای عملیات آبخوانداری نیست یعنی بیشتر آن‌ها دارای نوعی از خاک هستند که آب در آن نفوذ نمی‌کند، اذعان کرد: در این اراضی آب روی سطح زمین قرار گرفته و تبخیر می‌شود.

دانش‌آموخته دکتری آبخیزداری با بیان اینکه طی چندسال اخیر در حوزه آبخیز‌داری برنامه‌ای در قالب لایحه آبخیزداری برای تبدیل شدن آن به قانون تهیه شد و تا مراحلی نیز پیش رفت اما به نتیجه مطلوب نرسید، گفت: این لایحه، مدیریت جامع حوزه‌های کلان آبخیز کشور را با تمامی مصارف آبی در کنار یکدیگر می‌بیند.

داود نیک‌کامی ادامه داد: وقتی این نگرش وجود داشته باشد مسلماً موضوع آب به‌ویژه آب‌های زیرزمینی در همین قالب برنامه‌ریزی کلان می‌شوند که به‌تبع آن همه این منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی بتوانند توازن خود را حفظ کنند.

وی ادامه داد: در قالب این برنامه کلان است که می‌توان برنامه‌هایی همچون پخش سیلاب در آبخوان‌ها، مدیریت ریسک خشک‌سالی، تغییر اقلیم و غیره را نیز در نظر گرفت.

رئیس پیشین پژوهشکده آبخیزداری کشور با تأکید بر اینکه لازمه اجرای این طرح جامع تبدیل شدن آن به قانون است گفت: در کشورهای توسعه‌یافته و حتی در حال توسعه، برنامه‌هایی همچون طرح‌های جامع مدیریت آبخیزداری تهیه شده‌ و مورد توجه قرار گرفته‌اند اما در کشور ما بی‌اهمیت است، حتی لایحه آبخیزداری که در زمان ریاست دکتر ساداتی‌نژاد بر کمیسیون کشاورزی در مجلس با عنوان طرح قانونی از طریق پژوهشکده تهیه و بعد هم در زمان وزارت او بر جهاد کشاورزی در قالب لایحه مطرح شد نیز در کمیسیون امور زیربنایی با تأثیرگذاری وزارت نیرو متوقف و بلاتکلیف ماند.

نیک‌کامی در واکنش به این مسئله که به گفته معاون آبخیزداری استان بنا به کوهستانی بودن، اجرای آبخوانداری در همدان آنچنان که باید محلی از اعراب نداشت و در دشت‌های موجود نیز به‌دلیل نوع خاک این امر امکان‌پذیر نیست؛ نظر شما در این باره چیست؟ گفت: مسئله نخست اینکه آبخوانداری در دشت انجام نمی‌شود زیرا خاک بیشتر دشت‌ها حالت سنگین داشته و نفوذپذیری اندکی دارند.

وی ادامه داد: از طرفی آنچه مسلم است اینکه پخش سیلاب در آبخوان در دامنه کوه‌ها و در مخروط‌افکنه‌ها انجام می‌شود که این مخروط‌افکنه‌ها در اقصی نقاط مناطق کوهستانی کشور وجود دارد یعنی آبرفت این مخروط‌افکنه‌ها که دارای بافت بسیار سبک و قلوه سنگ و شنی است از نفوذپذیری بالایی برخوردار هستند.

این دانش‌آموخته دکتری آبخیزداری با بیان اینکه مسلماً این عرصه در استان همدان به‌وفور قابل شناسایی است، تصریح کرد: از طرفی ما در پژوهشکده یکی از نقشه‌هایی که تهیه کردیم شناسایی مناطق مستعد پخش سیلاب در آبخوان‌ها است که کلیه دستگاه‌های اجرایی بنا به ملی بودن این طرح امکان بهره‌برداری از آن را دارند.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد خوشبختانه استان همدان با ساختار کوهستانی قابلیت آبخوانداری را داشته و از آن می‌توان معجزه برای حیات دوباره دیار الوند تلقی کرد اما اینکه چرا تاکنون برنامه در دستور کار نبودو همچنان نیست، نکته قابل تأمل و بحثی است که مورد غفلت واقع شده است.

دامنه الوند مستعد آبخوانداری