منبت گلریز، جادوی هنر استادکاران تویسرکانی

منبت یک کلمه عربی و به معنی رویانیدن است و کنایه از برجسته‌سازی طرح‌های گل، شاخه و برگ روی چوب در این هنر دارد. در اصل هرگونه ایجاد برآمدگی و فرورفتگی در چوب را منبت می‌نامند. موضوع جالب در این هنر این است که علیرغم وجود تفاوت جغرافیا، منبت چوب در تمام دنیا چه به لحاظ شکل و فرم و چه به لحاظ نوع ابزار و سبک کار بسیار شبیه به هم هستند و به طرز عمیقی با فرهنگ، معماری، هنر و افسانه‌ها آمیخته شده است.

هنرمنبت کاری در استان همدان دارای سابقه طولانی است و روستاهای تویسرکان یکی از خاستگاه‌های این هنرصنعت است. از دیرباز کارگاه‌های منبت چوب علاوه بر شهر تویسرکان بیشتر در روستاهای اشترمل، جیجانکوه، سیدشهاب و مبارک‌آباد فعالیت داشته‌اند. نقش گل­‌های چندپر که در بین صنعتگران این منطقه به گلریز معروف است جزو ویژگی­‌های نقوش منبت تویسرکان به حساب می‌آید که برگرفته از نقش­ و نگار فرش‌های دستبافت ایرانی است.

برای اطلاع از وضعیت این هنر صنعت با رضا(میرزا)کاروند که یکی از هنرمندان روستای اشترمل به حساب می‌آید و از کودکی هنر منبت چوب را در تهران نزد برادر بزرگترش و دیگر اساتید آموخته و سابقه 45 ساله در این حرفه دارد، گفت و گو کرده‌ایم که درادامه می‌خوانید:

*جناب کاروند در ابتدا بفرمایید چرا علیرغم اینکه منبت را در تهران آموختید به روستای اشترمل آمدید؟

بعد از پیروزی انقلاب وقتی امام خمینی(ره) اعلام کردند که هر کسی هرکاری برای روستاییان از دستش برمی‌آید، انجام دهد؛ علیرغم سابقه فعالیت 17 ساله در این کار به روستای اشترمل بازگشته و به حدود 700تا 800 نفر از زنان و مردان روستا منبت چوب را آموختم.

زمانیکه در تهران کار می‌کردم شاهد این موضوع بودیم که مردم روستا در تهران کارگری می‌کردند و وضعیت مناسبی نداشتند به همین دلیل به روستا بازگشتم و این هنر را به آن‌ها آموختم، تا بتوانند کسب درآمد کنند. خوشبختانه همین‌گونه هم شد و آن‌ها پس از آشنا شدن با هنر منبت دیگر به تهران بازنگشتند و در همین محل کسب درآمد کردند. زمانیکه به این منطقه آمدم حدود ده سال با چراغ توری(زنبوری) کار می‌کردم چرا که آن زمان برق نبود و بعد از احداث شبکه برق در روستاها، نجاری رایج شد.

* کسب مقام نخست هنر منبت در دهه هفتاد

آن زمان شاگردان زیادی را آموزش دادم که حدود 200 نفر آن‌ها را بانوان تشکیل می‌دادند که اهل روستای ما و یا سایر روستاهای اطراف بودند. من جایزه رتبه نخست هنر منبت‌کاری را از دست رئیس جمهور وقت(آقای رفسنجانی) دریافت کردم.

با ورود دستگاه سی‌ان‌سی (cnc) بازار کار ما از رونق افتاد، چون جای هنر دست را گرفت بسیاری از واحدهای تولیدی که قریب به 7 کارگر داشتند تعطیل شدند اگرچه هنر دست و کار ماشین قابل مقایسه نیست اما به هر حال بر میزان اشتغال زایی و سطح هنری منبت تاثیر گذاشت این در حالی است که در گذشته روستای ما هر خانه یک مغازه داشت اما هم اکنون این تعداد خیلی کمتر شده و اکنون حدود 10 مغازه آن هم برای استفاده از خدمات بیمه‌ای که فعال هستند و هنرمندان درآمد چندانی از این حوزه ندارند. در حالی که در گذشته مغازه‌های فعال به حدود 200 تا 250 می‌رسیدند.

*هنر منبت کاری ویژه تویسرکان چه ویژگی‌هایی دارد؟

منبت گلریز مختص تویسرکان است و آن زمان که این هنر در تویسرکان رونق یافته بود منبت ملایر وجود نداشت، اما به دلیل اینکه نمایندگان مجلس وقت تویسرکان، پیگیری نکردند، عنوان پایتخت منبت ایران به ملایر اختصاص یافت و تویسرکانی که پیشینه قدیمی‌تری در این حوزه داشت این فرصت را از دست داد.

کار منبت تویسرکان بیشتر با چوب گردو است، نقش‌های ایجادشده توسط هنردست هنرمند ایجاد می‌شود. ابتدا چوب گردو را نجار غالب انداخته و آماده می‌کند و سپس ما روی آن منبت کار کرده و دوباره آن را به نجار بازمی‌گردانیم تا نجار آن را روی چوب چسبانده و سپس محصول رنگ کاری شده و در آخر کار رویه‌کوبی انجام می‌شود.

6 بانوی تویسرکانی از اساتید مسلم منبت

*اساتید این رشته از قدیم چه کسانی بوده اند و چه هنر ویژه‌ای داشته‌اند؟

استادکاران نمونه در حوزه منبت در شهرستان تویسرکان بسیارند و از جمله این افراد می‌توان به آقای مهدی ترکاشوند اشاره کرد که کار او در نوع خود بی‌نظیر است و گل‌های خلق شده به دست این استاد تفاوتی با گل طبیعی ندارد. در تویسرکان در حال حاضر حدود 300 استاد منبت کار وجود دارد که حدود 6نفر آن‌ها را بانوان تشکیل می‌دهند.

*در حال حاضر فضای شاگرد استادی برای انتقال این هنر صنایع دستی چگونه است؟

متاسفانه چون این کار درآمدی ندارد، دیگر افراد جدید به سمت این حرفه نمی‌آیند، چرا که با آمدن دستگاه cnc کاری که برای یک هنرمند 2 تا3 ماه زمان می‌برد یک‌روزه تولید شده و با نصف قیمت مبلی که در آن منبت با هنر دست به کار برده شده به فروش می‌رسد.

*مواد اولیه این هنر صنعت از قدیم چه بوده و از چه جاهایی تامین می‌شده است؟

قبلا چوب را از تهران تهیه می‌کردم و با اتوبوس به روستا می‌‌آوردم،حتی به یاد دارم که زمانی با چهارپایان چوب مورد نیاز خود را به روستا می‌آوردم. در گذشته بیشتر از چوب درخت گردو استفاده می‌شد اما امروزه از چوب راش، ممرز، صنوبر و سایر چوب‌ها نیز برای منبت استفاده می‌شود.

*بازار فروش شما در حال حاضر چگونه است؟

هم اکنون در شهرستان تویسرکان حدود 20 نمایشگاه در سرابی و سرکان فعال هستند، اما متاسفانه بیشتر محصولات کار دستگاه CNC است.

*آیا مجتمع تخصصی در تویسرکان برای برندسازی و ایجاد بازار متمرکز در شهرستان خودتان دارید؟

برای ما شهرکی نیز در نظر گرفته شده بود، اما به دلیل عدم همکاری همکاران دیگر این مهم پیگیری نشد. در حال حاضر در روستای ما نیز چندین نمایشگاه وجود دارد.

* وضعیت صادرات چگونه است و به چه چیزی نیاز دارید؟

در گذشته محصولات ما به دیگر کشورها صادر می‌شد اما اکنون دیگر خیر. صادرات نیاز به بودجه دارد و باید سرمایه‌گذاری برای آن وجود داشته باشد، امروزه سرمایه‌گذاران نیز دیگر رقبتی برای این کار ندارند؛ چرا که صادرات مبل به نسبت دیگر محصولات به صرفه نیست و امروزه استقبال از مبل‌های ساده بیشتر از مبل‌های منبت است.

*فعالان این عرصه برای حضور در نمایشگاه‌ها و رویدادهای بین‌المللی صنایع دستی چه اقداماتی انجام داده‌اند و برای معرفی بیشتر چه برنامه ای دارید؟

حضور در رویدادهای بین‌المللی نیازمند سرمایه است و شرکت در چنین برنامه‌هایی برای استادکاران ما امکانپذیر نیست چرا که متاسفانه در حال حاضر حدود 200 نفر از استادکاران با تجربه 40 ساله منبت‌کاری این منطقه، برای امرار معاش در روستاهای اطراف مشغول کارگری و چیدن گوجه و خیار در مزارع هستند.

تمایل دارم در برنامه‌های آموزشی حضور داشته باشم و این هنر را به دیگران نیز آموزش دهم و دیگر موضوع اینکه دلم می‌خواهد در صداو سیما در خصوص مشکلات هنر منبت‌کاری تویسرکان صحبت کنم و مشکلات این حوزه را به گوش مسئولان برسانم.

**دوسال است منتظر دریافت وام هستم

*میراث فرهنگی در این زمینه چه کمک‌هایی کرده و چه انتظاراتی دارید؟

اداره میراث فرهنگی تا کنون با ما همکاری خوبی داشته است، اما این اداره نیز آن‌قدری امکانات ندارد تا بتواند منبت‌کاران را به نمایشگاه‌های خارجی برده و یا فضای آموزش این هنر توسط اساتید این حوزه را در دیگر کشورها فراهم کند.

دوسال است که به دنبال دریافت وام هستم، اما هنوز به من اعلام می‌شود که هنوز بودجه نیامده و من با این سابقه کاری هنوز موفق به اخذ 5 میلیون تومان وام نشده‌ام.

منبت چوب تنها هنر و صنایع دستی همدان نیست که بازار گذشته خود را از دست داده و در حال فراموشی است در حالیکه نیاز است برای حفظ چنین هنرهایی بازار هدف تعیین شود و مسئولان توجه جدی به آن داشته باشند. همانگونه که این هنرمند تویسرکانی اشاره کرد مهم‌ترین موضوعی که فعالیت هنرمندان منبت کار را به چالش کشیده ورود دستگاه CNC است که طرح‌های منبت را در زمان کمتری اجرا می‌کند و بهتر بود قبل از ورود آن به بازار برای جلوگیری از ضرر فعالان این عرصه چاره اندیشی می‌شد.

شاید عدم به‌روزرسانی طرح‌های منبت کاری و عدم نیازسنجی بازار دلیل این رکود بازار امروز این صنعت است، البته جای خالی تبلیغات نیز نقش موثری در عدم رونق چنین بازارهایی دارد چرا که اغلب تولید کنندگان با تبلیغات و بازاریابی برای معرفی خود آشنا نیستند.