ابتکار محققان کرمانشاهی برای صیانت از جنگل‌های زاگرس

جنگل‌های زاگرس با گستردگی در ۹ استان کشور و ۶ میلیون هکتار مساحت ۴۰ درصد جنگل‌های ایران را تشکیل می‌دهد که حدود ۷۰ درصد تیپ گونه‌های آن را بلوط‌ شامل می‌شود؛ این پهنه جنگلی به دلیل آن که وسیع‌ترین و اصلی‌ترین رویشگاه گونه‌های مختلف بلوط ایران محسوب می شود از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است.

جنگل‌های بلوط منطقه زاگرس از منتهی‌الیه شمال غربی ایران در استان آذربایجان غربی آغاز و سپس استان‌های کرمانشاه، ایلام، چهارمحال و بختیاری، خوزستان و لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و فارس را طی می‌کند که در بین ۱۱ استان واقع در ناحیه رویشی زاگرس، استان‌های فارس، لرستان و خوزستان مقام‌های اول تا سوم را از نظر وسعت رویشگاه‌های جنگلی و درختی به خود اختصاص داده اند.

نوسان زیاد بارندگی این ناحیه که دارای اقلیم منطقه مدیترانه‌ای نیمه خشک با زمستان‌های سرد است باعث شده در برخی نقاط حتی در سطح نزدیک به استانهای شمالی ایران نزولات جوی را داشته باشیم.

بلوط مهم‌ترین و فراوان‌ترین گونهٔ درختی موجود در غرب ایران به ویژه منطقه زاگرس محسوب می‌شود، سلسه جبال زاگرس وسیع‌ترین و اصلی‌ترین رویشگاه گونه‌های مختلف بلوط بوده و به همین دلیل این منطقه از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است.

رشد جمعیت در قرن اخیر و نیاز جنگل‌نشینان به سوخت، منبع غذایی برای دام‌ها و زمین‌های کشاورزی بهره‌برداری غیراصولی از جنگل‌ها در کنار کاهش بارندگی و استمرار خشکسالی به‌کلی چهره آن‌ را دگرگون کرده‌ است و بجز در نقاطی معدود نشانی از انبوهی سابق جنگل‌ها دیده نمی شود.

ریزگردها، خشک‌سالی، سیل، چرای دام‌، زراعت زیراشکوب، قطع درختان و به ویژه آتش‌سوزی در سال‌های اخیر رستنگاه زاگرس را در وضعیتی شکننده و ناپایدار قرار داده‌ است تا این منطقه استراتژیک کشور بیش‌ از پیش در معرض نابودی قرار گیرد.

جدای از آتش‌سوزی به ویژه در هفته های اخیر که بلای جان زاگرس شده است، یکی از مهمترین دلایل زوال درختان جنگلی را می‌توان عامل خشکسالی عنوان کرد به طوری که براساس اعلام یکی از مسوولان سازمان منابع طبیعی حدود ۴۵ درصد پوشش درختی زاگرس براثر خشکسالی دچار زوال شده است از این رو اگر بتوان یک منبع آب پایدار و مناسب برای آنها پیش بینی کرد شاید به جرات بتوان گفت که یکی از مهمترین عوامل نابودکننده این درختان را می توان رفع کرد.

استحصال آب از باران در جنگل های زاگرس

در همین رابطه محققان مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی کرمانشاه با ارائه یک دستاورد تحقیقاتی تلاش کرده اند تا با اجرای آن در جنگل های زاگرس و استحصال آب باران از نابودی این ذخیره گاه با ارزش جلوگیری کنند.

معاون پژوهش مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه در این زمینه گفت: این مرکز طرحی با عنوان « ارزیابی اثربخشی استحصال آب باران از طریق سامانه سطوح آبگیر بر کنترل زوال جنگل های زاگرس » را ارایه کرده است.

دکتر عباس رضایی‌زاد با بیان اینکه مساله تغییرات اقلیمی و خشکسالی منجر به کاهش بارندگی و توزیع نامناسب فصلی شده است که پیامدهای متعدد و زیانباری به‏ همراه دارد افزود: وقوع پدیده تنش ‏های خشکی حاد برای گیاهان یکی از مهمترین این پیامدهاست که استحصال آب باران و ذخیره آن در لایه ‏های خاک رویکردی مناسب برای مقابله با این پدیده است.

ابتکار محققان کرمانشاهی برای صیانت از جنگل‌های زاگرس

وی یادآور شد: بانکت‌های هلالی شکل نقش کلیدی در استحصال آب باران در دامنه ‏های مختلف دارد به طوری که این بانکت ‏ها به دلیل قابلیت انعطاف در شرایط توپوگرافی مختلف (میزان شیب، شکل دامنه، نوع پوشش گیاهی، برونزدگی سنگی) و سهولت احداث قابلیت گسترش با کمترین هزینه در عرصه‏ های جنگلی، مرتعی و باغات دیم را دارد.

دکتر رضایی‌زاد افزود: در چنین شرایطی، رواناب به‏ راحتی جذب بانکت شده و فرصت کافی برای نفوذ آن در لایه‏ های پایین خاک برای آن فراهم می‏ آید، به ‏همین دلیل، در صورت احداث مناسب و مراقبت سالانه می ‏تواند رطوبت را برای درختان در دوره خشکی، به ‏ویژه در شرایط خشکسالی فراهم آورد.

وی یادآور شد: در دوره‌های با بارش نرمال و ترسالی نیز از طریق این بانکت ‏ها تقویت تغذیه آب‌های زیرزمینی فراهم می ‏آید که به ‏نوبه خود در کاهش جریان سیلابی دامنه موثر بوده و علاوه بر این، در بهبود کیفیت خاک نیز موثر است.

معرفی دستاورد

معاون پژوهش مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه ادامه داد: بانکت‌‏ها به شکل هلالی و منقطع، بسته به شرایط توپوگرافی و تراکم درختان با ابعاد زیر احداث می‏ گردند که طول بانکت ‏ها بین ۵ تا ۷ متر؛ عرض فوقانی بانکت بین ۱ تا ۱/۵ متر که به سمت دو گوشه ‏ها کاهش می‏ یابد، گوشه‏ های بانکت نیز به سمت بالادست کشیده می ‏شود؛ فاصله دو بانکت از هم حدود ۵ تا ۷ متر؛ عمق بانکت: ۰/۵۰ تا ۰/۷۰ متر است که در ردیف‏ های عمود بر جهت شیب به‏ شکل زیگزاگی ایجاد می ‏گردند تا حداکثر رواناب را جمع ‏آوری نماید.

وی افزود: مهمترین مزیت بانکت ‏های هلالی، سهولت اجرا، هزینه کم و کارایی آنهاست بطوریکه مراحل احداث این بانکت ‏ها به این شرح است که محدوده اجرای پروژه با تعیین سطوح آبگیر باران، برآورد تعداد بانکت‏ های مورد نیاز با توجه به فواصل ردیف ها و بانکت ‏ها از هم، محاسبه هزینه و زمان اجرای بانکت (معمولا هر هکتار احداث بانکت ۱۰ نفر روز کارگر نیاز دارد) و تعیین ردیف ‏های بانکت با استفاده از دوربین ترازیاب و یا روش شیلنگ تراز که به ‏راحتی قادر به انجام است.

ابتکار محققان کرمانشاهی برای صیانت از جنگل‌های زاگرس

دکتر رضایی‌زاد اضافه کرد: بعد از تعیین ردیف‏ ها، محل هر بانکت بر روی آن مشخص می‌گردد که بهتر است با رنگ یا پیکه نیز نشانه ‏گذاری شود؛ برای انجام نیز محدوده هر بانکت مشخص و ابتدا خاک سطحی (تا عمق ۲۰ سانتیمتر) برداشت و در بالادست دپو گردد؛ با بیل و کلنگ محدوده بانکت حفر گردد و خاک لایه زیرین در پایاب دپو شود.

وی یادآور شد: باید سعی شود کف بانکت کاملا تراز باشد؛ خاک سطحی بالادست نیز بر روی دیواره پایاب پخش گردد و با پا یا بیل کوبیده شود ضمن آنکه به این نکته مهم هم باید توجه شود که زمان مناسب ایجاد بانکت وقتی است که رطوبت خاک در حد متعادل است که اصطلاحا زمین گاو رو است، در چنین حالتی بیل و کلنگ به ‏راحتی در خاک فرو رفته و هزینه احداث نیز کاهش می ‏یابد( این زمان معمولا بعداز بارندگی فصل پاییز و یا اواسط بهار تا اولیل تابستان است).

معاون پژوهش مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه ادامه داد: در زمانی که خاک از رطوبت اشباع است حالت گل داشته و به هیچ عنوان توصیه نمی ‏شود.

فرآیند تجاری‌سازی

وی افزود: این بانکت ‏ها در مناطق نیمه ‏خشک (با میانگین بارش ۴۵۰ میلی‏متر در سال و احتساب استحصال ۴۰ درصد رواناب)، حداقل ۱۸۰ متر مکعب آب در هکتار را می تواند استحصال کند که برای تجاری سازی مراحل زیر را خواهد داشت: برآورد ارزش آب استحصال یافته (قیمت روز آب در هر منطقه)؛ ارزش‏گذاری هزینه آبیاری تکمیلی (در شرایط خشکسالی و اوج نیاز آبی ارزش آب بیشتر خواهد بود)؛ و بنابراین حفظ و یا افزایش درآمد بهره‏ بردار از طریق این سامانه ‏ها شامل کاهش هزینه تامین بخشی از نیاز آبی و یا حفظ عملکرد محصول در برابر تنش خشکی خواهد بود. 

دکتر رضایی‌زاد در مورد پتانسیل اقتصادی و اثربخشی این کار نیز گفت: اجرای این طرح موجب افزایش رطوبت خاک و نفوذ تدریجی آن به عمق ریشه درختان اعم از جنگلی و یا باغات شده و با افزایش دوام و تاب آوری درخت در مقابل تنش های خشکی طولانی مدت می گردد.

وی افزود: این طرح همچنین با افزایش کیفیت خاک و پایداری آن موجب افزایش علوفه و رشد گیاهان خوش خوراک و در معرض انقراض مراتع در بستر بانکت ها شده و کاشت گیاهان دارویی از طریق این بانکت ها در دیمزارهای کم بازده از قبیل زعفران، آویشن و غیره می شود.

دکتر رضایی‌زاد کاهش ضریب رواناب و در نتیجه کاهش فرسایش و سیل خیزی دامنه ها و نیز ترسیب خاک به دلیل کاهش فرسایش خاک سطح و افزایش رشد گیاهان کف جنگلی را از دیگر مزایای اجرای این طرح عنوان کرد.