این دریاچه ذخیرگاه طبیعی ژنتیکی برای انواع گیاهان و جانواران آبزی و کنار آبزی بوده و با برخورداری از آب و هوای مناسب، پوشش گیاهی قابل توجه و وجود انواع ماهی‌ها و پرندگان به‌عنوان یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری در کردستان شناخته شده است.

منشأ اصلی آب تامین‌کننده این دریاچه چشمه‌های کف‌جوش است؛ طول دریاچه زریبار حدود پنج کیلومتر و عرض آن حدود 1.6 کیلومتر، وسعت تالاب هم به‌دلیل تغییرات حجم آبی در فصول مختلف سال متغیر و حداقل و حداکثر عمق آن به ترتیب دو و 6 متر است.

پناهگاه حیات وحش زریبار دارای مساحت سه هزار و 292 هکتار است و از میزان دو هزار و 403 هکتار آن را تالاب تشکیل داده که 855 هکتار آن پهنه آبی است.

به‌دلیل اینکه اکوسیستم‌های آبی (تالاب‌ها) یکی از ارکان مهم محیط زیست به‌شمار می‌رود حفاظت از آن‌ها دارای اهمیت زیادی است و به همین دلیل تعدادی از آن‌ها در کنوانسیون‌های بین‌المللی ثبت شده‌اند که زریبار 13 بهمن سال 1397 به‌عنوان بیست و پنجمین تالاب ایران در این کنوانسیون به ثبت رسید.

*مشکلات پیش‌روی تالاب‌های ایران و کردستان

مشکلات اصلی تالاب‌های کشور، توسعه ناپایدار در حوضه آبریز، محدودیت شدید منابع آب و رقابت بین کاربری‌های مختلف برای بهره‌برداری منابع آبی، برنامه‌ریزی‌های بلندمدت منابع آب بدون در نظر گرفتن نیاز آبی تالاب‌ها، تغییرات کاربری اراضی در سطح حوضه آبریز و حاشیه تالاب‌ها، تخلیه فاضلاب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی بدون تصفیه مناسب و خشک‌سالی‌های متوالی و تشدید محدودیت آب تالاب‌هاست.

در این بین تالاب زریبار هم مانند دیگر تالاب‌های کشور با مشکلات متعددی مواجه است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز در اراضی کشاورزی محدوده تالاب اشاره کرد و این مسئله اگر همچنان ادامه یابد بلایی که سر دریاچه ارومیه آمد برای زریبار هم تکرار خواهد شد.

در یکی دو سال اخیر به‌دلیل افزایش میزان بارش‌ها در کردستان به‌ویژه مریوان، وضعیت تالاب زریبار مطلوب ارزیابی شده ولی این مسئله نباید موجب کم‌توجهی و عدم اجرای مفاد مندرج در طرح مدیریت جامع تالاب و رسالت‌های تعیین شده برای دستگاه‌های ذی‌ربط شود.

اگر وظایف تعیین‌شده در این طرح از سوی دستگاه‌های مرتبط اجرایی نشود در سال‌هایی که میزان بارش کاهش پیدا می‌کند حیات زریبار به خطر خواهد افتاد و آنگاه نسخه‌هایی که برای دریاچه ارومیه پیچیده شد همچنان که به داد آن نرسید برای نجات زریبار هم مؤثر نخواهد بود.

بنابراین یکی از برنامه‌های کارگروه نجات‌بخشی تالاب بین‌المللی زریبار انتقال آب سدگاران به اراضی محدوده این تالاب و مسدود کردن چاه‌های مجاز و غیرمجاز در این اراضی است.

*وجود هزار حلقه چاه غیرمجاز در اراضی محدوده دریاچه زریبار

مدیرکل حفاظت محیط زیست کردستان با اشاره به اینکه در سفر دوم رئیس جمهور شهید به استان، طرح آبی کردن هزار و 600 هکتار از پایاب سدگاران مریوان افتتاح شد، اظهار کرد: انتظار می‌رود وقتی آب با هزینه فراوان از سد به اراضی کشاورزی انتقال داده شده است چاه‌های موجود در این اراضی مسدود شود.

اقبال حمیدی با بیان اینکه در اراضی محدوده دریاچه زریبار افزون بر چاه مجاز موجود در هر قطعه زمین چاه غیرمجازی هم حفر شده، اضافه کرد: براساس آمارهای دریافتی، 400 چاه غیر مجاز در این محدوده حفر شده ولی براساس آمارهای غیررسمی تعداد این چاه‌ها بیش از هزار حلقه است.

وی یادآور شد: در فاز نخست باید چاه‌های غیرمجاز مسدود و سپس چاه‌های مجاز مجهز به کنتور هوشمند، تعیین تکلیف و آنگاه از مدار خارج شوند.

به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست کردستان تاکنون تعداد اندکی از چاه‌های غیرمجاز و در حد 20، 30 حلقه آن در ماه‌های اخیر مسدود شده‌اند هرچند برای این آمار اعلامی هم مستنداتی ارائه نشده است.

حمیدی یکی از وظایف سازمان جهاد کشاورزی استان براساس برنامه مدیریت جامع تالاب زریبار را تغییر الگوی کشت خواند و افزود: کشت تنباکو افزون بر مصرف بالای آب منجر به تزریق آرسنیک به آب‌های زیرزمینی و کاسه دریاچه زریبار می‌شود.

وی ادامه داد: باید از کشت تنباکو و هم برنج و دیگر محصولات آب‌بر در این محدوده جلوگیری و محصولات دیگری جایگزین آن‌ها شود.

برنامه مدیریت جامع تالاب زریبار سال 1396 مصوب و سال گذشته هم اصلاح و بازنگری شد و به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست کردستان به‌زودی این برنامه در کارگروه استانی زریبار و شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان مطرح و سپس مصوب و آنگاه به‌عنوان نقشه راه برای پنج سال آینده به دستگاه‌های ذی‌ربط ابلاغ می‌شود.

*وجود 691 حلقه چاه مجاز و غیر مجاز در اطراف دریاچه زریبار

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان اعلام کرد: 298 حلقه چاه مجاز با میزان آب مصرفی 6.5 میلیون مترمکعب در سال در اطراف این دریاچه وجود دارد.

آرش آریانژاد با بیان اینکه تعداد چاه‌های غیرمجاز این محدوده هم 393 حلقه با ظرفیت مصرفی 1.3 میلیون متر مکعب است، ادامه داد: با بهره‌برداری و اجرای کامل شبکه آبیاری و زهکشی از اراضی پایاب سدهای استان به‌ویژه سد گاران مریوان، همه چاه‌های مجاز و غیرمجاز تعیین تکلیف یا مسدود می‌شود.

وی اظهار کرد: چاه‌های غیرمجاز حوضه‌ زریبار با توجه به عمق کم، اثری بر آبخوان‌ها و منابع آب زیرزمینی ندارند.

حال این سؤال مطرح می‌شود که از تعداد چاه‌های مجاز و غیرمجاز اطراف دریاچه زریبار تاکنون شرکت آب منطقه‌ای کردستان چند حلقه را مسدود کرده و آنچه در پاسخ به این سؤال به ما ارائه شد این است که مریوان جزو شهرهای پرآب است و چاه غیرمجاز زیادی در آن وجود ندارد و بیشتر در دشت‌های شرقی استان چاه غیرمجاز اثرگذار داریم.

سطح اراضی کشاورزی حوضه تالاب زریبار دو هزار و 838 هکتار اعلام شده که از این میزان هزار و 988 هکتار آن به کشت محصولات زراعی و 850 هکتار آن به محصولات باغی اختصاص پیدا کرده است.

*انتقال آب سدگاران به دو هزار و 750 هکتار از اراضی کشاورزی محدوده زریبار

رئیس گروه محیط زیست، توسعه پایدار و سلامت غذا سازمان جهاد کشاورزی کردستان با اشاره به اینکه حوضه دریاچه شامل اراضی است که وقتی باران و برف می‌بارد آب آن وارد دریاچه می‌شود، اظهار کرد: قرار شده توسط آب منطقه‌ای استان چهار هزار و 200 هکتار از اراضی پایاب سد گاران تبدیل به آبی شود.

محمد غفوری ادامه داد: تاکنون از محل سد گاران آب به هزار و 600 هکتار از اراضی کشاورزی موجود در جنوب دریاچه زریبار و هزار و 150 هکتار در شمال آن منتقل شده است.

وی با اعلام اینکه انتقال آب به دو هزار و 750 هکتار از چهار هزار و 200 هکتار تاکنون اجرایی شده است، ادامه داد: انتقال آب به این سطح از اراضی توسط 6 ایستگاه پمپاژ انجام می‌شود.

از دیگر وظایف سازمان جهاد کشاورزی که در راستای حفاظت از تالاب زریبار برعهده دارد تغییر الگوی کشت و ترویج محصولات کم آب‌بر در اراضی محدوده این تالاب است که رئیس گروه محیط زیست، توسعه پایدار و سلامت غذا سازمان جهاد کشاورزی کردستان در این رابطه بیان کرد: این سازمان از لحاظ قانونی نمی‌تواند کشاورزان را مجبور به کشت یا عدم کشت محصولی کند.

غفوری ادامه داد: در مقابل این سازمان از کشت محصولات آب‌بری همچون برنج در اراضی محدوده دریاچه زریبار حمایت نمی‌کند؛ به عبارتی تسهیلات و کود و سموم یارانه‌ای مورد نیاز را در اختیار آن‌ها قرار نمی‌دهد.

وی بیان کرد: اگر سال‌های گذشته میزان سطح زیرکشت برنج در اراضی نزدیک دریچه 100 تا 200 هکتار بود اکنون به پنج هکتار رسیده است.

وی یادآور شد: اجباری برای اجرای الگوی کشت در اراضی کشاورزی وجود ندارد بنابراین نمی‌توانیم کشاورز را ملزم به کشت محصولی کنیم ولی اگر کشاورزی مطابق با سیاست‌های سازمان اقدام به کشت محصول کند از او حمایت می‌شود.

وی ادامه داد: اگر کشاورزی اقدام به کشت دانه‌های روغنی کند در تهیه نهاده‌های این محصولات 25 تا 50 درصد مورد حمایت قرار می‌گیرد و محصول او به طور تضمینی خریداری می‌شود.

بعد از گذشت هشت سال، سال جاری آب تالاب زریبار سرریز کرد و براساس بررسی‌های انجام شده در وضعیت مطلوبی نسبت به سال‌های گذشته قرار دارد که مهمترین عامل ایجاد این شرایط، بارندگی‌های مؤثر در سال جاری است.

نکته حائز اهمیت وجود آمارهای متناقض در زمینه تعداد چاه‌های غیرمجاز و مجاز در اطراف دریاچه زریبار است و اینکه دستگاهی وجود این چاه‌ها را به زیان زریبار نمی‌داند در حالی که نهاد متولی مدیریت دریاچه زریبار یکی از تهدیدات این دریاچه و تالاب را وجود این چاه‌ها می‌داند و آن را یکی از نشانه‌های مبتلا شدن این تالاب به سرنوشت دریاچه ارومیه مطرح می‌کند که جای بسی تأمل است.

بی‌شک پربارش و پرآب بودن مریوان دلیل موجهی برای مسدود نکردن چاه‌های آب محدوده دریاچه زریبار نیست چراکه در سال‌هایی مثل اواخر دهه 90 که بارش کم بود، حجم آب زریبار به‌شدت کاهش یافت و نگرانی‌های زیادی بین مردم به‌ویژه طرفداران و علاقمندان محیط زیست ایجاد کرد و نجات این تالاب به یکی از مطالبات و دغدغه‌های مردم تبدیل شد و به همین دلیل هم ستاد نجات‌بخشی این تالاب در استان و به ریاست استاندار شکل گرفت.

حال که یکی، دو سالی است میزان بارندگی‌ها افزایش پیدا کرده، نباید سال‌های کم‌بارش را از یاد برد و از همه مهم‌تر اینکه با توجه به اقلیم منطقه امکان تکرار سال‌های خشک‌سالی همچنان وجود دارد و اگر امروز چاره‌ای اندیشیده نشود و اهمال‌کاری صورت گیرد در سال‌های خشک‌سالی باید منتظر تبدیل دریاچه زریبار به وضعیت دریاچه ارومیه باشیم که تزریق هزاران میلیارد اعتبار هم نتوانست آن را نجات دهد.

*عملیاتی کردن رویکرد زیست‌بومی در تالاب زریبار

از آنجا که در گذشته رویکرد سنتی بر حفاظت از محیط زیست تأکید داشت ولی امروزه برای مدیریت و حفاظت از تالاب‌ها در دنیا رویکرد زیست بومی به اجرا درآمده است؛ رویکرد حفاظتی پیشرفته‌ای که در آن حفظ محیط زیست با به رسمیت شناختن بهره‌برداری‌های معقول اقتصادی، با در نظر گرفتن نقش انسان و به‌ویژه جوامع محلی به‌عنوان بخشی از زیست بوم و همچنین در نظر گرفتن ارتباط بین اجزا در سطوح فراتر از مرزهای ظاهری زیست‌بوم‌ها و غالبا در سطح حوضه آبخیز عملی می‌شود.

پنج گام با 12 اصل توسط دفتر حفاظت از تالاب‌های ایران برای اجرای رویکرد زیست بومی حفاظت از تالاب‌ها تهیه شده و در این راستا هم هدف کلی برنامه مدیریت جامع تالاب زریبار استقرار و استمرار مدیریت زیست‌بومی تعیین شده و موضوع مهم دیگر این است که عملیاتی کردن این رویکرد تنها رسالت یک سازمان مستقل نیست بلکه فرآیندی مشارکتی بوده که مستلزم همکاری سایر سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط و حضور جوامع محلی است.

و این مهم تا زمانی که دستگاه‌های ذی‌ربط نظرات کارشناسی مبتنی بر مطالعات علمی و اتفاقات مشابه پیش آمده در دیگر نقاط کشور را نپذیرند و بر مدار تفکرات و نظرات سلیقه‌ای خود حرکت کنند، مشکلات تالاب زریبار نه‌تنها رفع نخواهد شد بلکه به مرور بر آن‌ها هم اضافه خواهد شد.

سرنوشت دریاچه ارومیه در انتظار زریبار