محمد لسانی مروج سواد رسانه‌ای:

خبرنگاری در عصر حاضر عمق‌بخشی به رویدادها است

مخاطب از ویترین رسانه خبری را می‌چیند که خبرنگار ماهر تنظیم کرده است

ساحت خبر و خبرنگاری پیوسته در جریانات و تحولات کشور‌ها و افکار عمومی جهانی تأثیرگذار بوده و از قابلیت‌های بی‌شماری در تعیین مسیر تحولات برخوردار است؛ ازاین‌رو خبرنگاری نه‌تنها یک شغل که یک رسالت انسانی و اجتماعی بزرگ است.

از گذشته‌های دور صاحبان خبر و اطلاع مورد توجه بوده‌اند؛ هم از جانب صاحبان قدرت و هم از سوی عموم مردم. قدرتمندان تلاش کرده‌اند خبرنگاران را به استخدام خود درآورند تا بر جریان اطلاع‌رسانی کنترل و نظارت داشته باشند و این مسیر را در جهت برنامه‌های خود هدایت کنند. از طرف دیگر حس کنجکاوی امری فطری در انسان است؛ همه انسان‌ها دوست دارند از حوادث دور و نزدیک اطراف خود و جهان مطلع شوند، به این خاطر افرادی که در تهیه اخبار تلاش می‌کنند، مورد توجه و رجوع مردم قرار می‌گیرند؛ بنابراین می‌توان گفت زمانی که مردم سرگرم کار‌های روزمره خود هستند، عده‌ای از افراد جامعه به‌عنوان خبرنگار تلاش می‌کنند حوادث و اخبار مختلف را در اقصی نقاط جهان دریافت کرده و به اطلاع خوانندگان، شنوندگان و بینندگان خود برسانند.

یک مسئله مهم نیز این است که با وجود تغییرات شگرفی که در روش‌های کار خبرنگاران به‌وجود آمده و آن‌ها به ابزار‌های پیشرفته و سریع دست پیدا کرده‌اند، کماکان در نگاه عموم جامعه به‌عنوان یک قشر فرهیخته و تأثیرگذار جایگاه خود را حفظ کرده و محل رجوع و تأثیرگذاری هستند.

با ذکر این مقدمه، آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌وگو با آقای محمد لسانی، کارشناس رسانه و مروج سواد رسانه‌ای است؛ اکون که در روز خبرنگار قرار گرفته‌ایم، خوب است بدانیم خبرنگار چه جایگاهی دارد، چه الزاماتی برای کارش نیاز است و آیا شبکه‌های اجتماعی از اهمیت کار او کاسته است یا خیر؟ پاسخ این پرسش و چند سؤال دیگر را در در ادامه از نظر می‌گذرانید:

* ژورنالیسم قابل نادیده گرفتن نیست

محمد لسانی در ابتدای سخنان خود با اشاره به سرعت انتشار اخبار در دنیای امروز توسط افراد، به تبیین جایگاه خبرنگاری پرداخت و تصریح کرد: اصولاً هرچه جلوتر می‌رویم، به‌واسطه گسترش ویدئونیوز و خبرهای ویدئویی، ارتباط افراد با وقایع و رویدادها بی‌واسطه‌تر می‌شود و واقعیت را لمس می‌کنند؛ ازجمله این موارد ویدئوهای خام است، یعنی ویدئوهایی که توسط رهگذران و افرادی که در میدان بوده‌اند، گرفته و پخش شده است. مخاطب یک چیزی را می‌بیند و واقعیت را لمس می‌کند، اما همین ارتباط بی‌واسطه یک غبار از شناخت و دانش دارد؛ زیرا علل، زمینه‌ها، مؤلفه‌های اثرگذار، سابقه و تحلیل وقایع پیش رو را ندارد. بنابراین خبرنگاری عمق‌بخشی به رویدادها بوده و عملاً روایت جامع، کامل و دارای سِیری از وقایع است و کسانی که احساس می‌کنند ژورنالیسم در دوره فعلی قابل اغماض و کنار گذاشتن است، اشتباه می‌کنند.

* توهم دانایی با دانایی فرق می‌کند

وی در ادامه این بخش خاطرنشان کرد: ارتباط مستقیم واقعیت با مخاطب باعث می‌شود که او به توهم دانایی برسد؛ به این معنا که اطلاع دارد، اما آگاهی ندارد، برای همین در این وضعیت اهمیت خبرنگاری و ژورنالیسم هرچه جلوتر می‌رود، بیش‌ازپیش اثبات می‌شود.

* تسلط بر عناصر خبری و شناخت ارزش‌های خبری

این مروج سواد رسانه‌ای سپس با تبیین مهم‌ترین اصل در حرفه خبرنگاری، گفت: تسلط بر عناصر خبری و شناخت ارزش‌های خبری، مهم‌ترین اصول هستند؛ خبرنگاری که بر عناصر خبری تسلط دارد، خبر جامعی را تنظیم می‌کند و خبرنگاری که تسلط بر ارزش‌های خبری دارد، خبر خود را خوش‌خوراک‌تر می‌کند تا خبر خورده و مصرف شود. یعنی مخاطب از ویترین آن رسانه خبری را می‌چیند که توسط خبرنگار ماهر تنظیم شده و رنگ و روی بهتری دارد.

* توانمندی در گزینش‌گری و سوژه‌یابی

لسانی در ادامه به تشریح بایدها و نبایدهای خبرنگاری نیز پرداخت و توضیح داد: توانمندی در گزینش‌گری و سوژه‌یابی مهم‌ترین بایدها است؛ ما در عصری هستیم که به‌ظاهر سوژه‌ها زیاد هستند، یعنی در شبکه‌های اجتماعی و روی میز خبرنگار سوژه‌های زیادی هست، اما خبرنگار نباید به سوژه‌های روی میز خود بسنده کند، باید به میدان رفته و از دیگران بخواهد، فراخوان بدهد و سوژه را پیدا کند. مسئله عدم راضی شدن به میز سوژه، به این معنا که خبرنگار به میدان برود و بتواند سوژه‌گزینی کند، باید نخستین موضوع در این حرفه باشد.

* هیجان‌طلبی و سیاه‌نمایی خبرنگاری نیست

وی آن‌گاه این را هم اضافه کرد: خبرنگاری باید در مسیر توسعه و پیشرفت باشد؛ خبرنگاری که روی موج افشا، سیاه‌نمایی، هیجان‌طلبی و هوچی‌گری است، در مسیر توسعه و پیشرفت نبوده و کارش صرفاً برای جیب‌پُرکنی و شهرت‌طلبی است تا خود را بالا ببرد و در خدمت کشور نیست.

* مهم‌ترین‌ مسئله خستگی‌ناپذیری است

این کارشناس رسانه در ادامه این بخش با اشاره به «نبایدهای خبرنگاری»، مطرح کرد: یکی از مهم‌ترین‌ها، خستگی‌ناپذیری است؛ برای اینکه موانع و مشکلات بسیار زیاد است. از حقوق کم، عدم امنیت شغلی و عدم فهم مدیران گرفته تا تکانه‌ها و تزلزل‌های محیط شغلی. همه این‌ها افراد را به این سمت سوق می‌دهد که از ژورنالیسم و خبرنگاری عبور کنند و یا اصلاً وارد این حرفه نشوند؛ برای همین خبرنگار نباید خسته شود و سلاح خود را زمین بگذارد.

* خبرنگار نباید به داشته‌های خود راضی شود

لسانی این را هم در ادامه اضافه کرد که دومین «نباید» در خبرنگاری این است که خبرنگار نباید به داشته‌های خود راضی شود؛ باید بیاموزد و همواره اهل خواندن باشد. خبرنگار راکد و سطحی و کسی که صرفاً اصول مقدماتی خبر را می‌داند اما دانش مکمل آن را نمی‌داند، وزنی ندارد. خبرنگار نباید متوقف شود، باید حوزه‌های مربوط به علوم شناختی، هوش مصنوعی، تفکر نقادانه، تفکر خلاقانه و بحث‌های روز را بخواند و بتواند در مرز دانش بین حوادث، رویدادها، علوم و مبانی پیوند برقرار کند.

* خبرنگار نباید به دام خودسانسوری بیفتد

وی سپس مهم‌ترین آسیبی که خبرنگاران را در روایت و مواجهه با حقیقت تهدید می‌کند «خودسانسوری» توصیف و بیان کرد: بسیاری از اوقات خبرنگاران خود را اوستا، مُلا و ته فن می‌دانند و می‌گویند اگر این‌طور بنویسم، سردبیر آن را چاپ نمی‌کند! یا تذکر می‌گیرم؛ بنابراین خودسانسوری می‌کند. خودسانسوری یعنی راضی شدن به معمول و حرکت در سطح که مرگ خبرنگاری است. تیزی و جوشش سوژه و خلاقیت خبرنگار باید قدر دانسته شده و به آن سمت و سو داده شود؛ البته بسیاری از اوقات ما ریزبینی و تیزبینی را درخصوص آسیب‌های اجتماعی داریم، اما در مورد پیشرفت‌ها و موفقیت‌های دانش و فناوری کشور نداریم. خبرنگار باید متعادل (یعنی با سویه نقد و تمجید) و جهت‌دار (در مسیر پیشرفت کشور و نه حزب، باند و گروه) باشد.

* گام نخست خبرنگاری دانش‌افزایی و مهارت‌افزایی است

این مروج سواد رسانه در ادامه به خبرنگاران و اصحاب رسانه توصیه‌هایی کرد و گفت: دانش‌افزایی و گذراندن دوره‌های Osint Open Source intelligence مهم است. همان‌طور که خوب است خبرنگار نسبت به Investigative journalism یا همان روزنامه‌‌نگاری تحقیقی و اکتشافی تسلط داشته باشد، سوژه‌یابی، روایت‌پردازی، گذر از عصر خبر و روایت و تبدیل خبر به جریان، از ویژگی‌های مهم و ضروری خبرنگاری امروز بوده؛ پس گام نخست دانش‌افزایی و مهارت‌افزایی است.

* مسئله مهم پرسونال برندینگ...

لسانی متذکر شد: گام دوم این است که خبرنگاران حتماً روی (Personal Branding) یا همان وجهه‌سازی شخصی خود کار کنند و تبدیل خط خبر به جریان را بتوانند پیش ببرند.

* روی راستی‌آزمایی خبرها وقت بگذارید

وی بیان کرد: سومین توصیه‌ام این است که درنهایت روی راستی‌آزمایی و Fact check یا همان صحت‌سنجی اخبار و منابع به‌خصوص در دوره شبکه‌های اجتماعی که باعث می‌شود بسیاری از خبرنگاران در اخبار جعلی و فیک غرق شده و متوجه سوءبرداشت و دست‌کاری خبرها نشوند، کار کنند؛ تسلط روی فکت‌چک می‌تواند آن‌ها و رسانه‌هایشان را از افتادن در دام فیک‌نیوز، نجات دهد.

* مصاحبه صرفاً طرح چند سؤال و صفحه پُر کردن نیست!

این مروج سواد رسانه‌ای و کارشناس رسانه با ذکر یک خاطره سخنان خود را به پایان برد و ابراز کرد: در سال‌های 89 و 90 که شبکه‌های ماهواره‌ای تفریحی مبتنی بر پخش سریال‌های مختلف برای ایرانی‌ها راه‌اندازی شده بود، بنده درخواست مصاحبه‌ای را با دست‌اندرکاران شبکه فارسی‌وان در بدو راه‌اندازی آن داشتم؛ یک ایمیل ارسال کردم و قرار تنظیم شد. خاطرم هست پیش از مصاحبه با جستجوهای مفصل و حرفه‌ای به زبان اصلی، برای هر سؤال یک سند داشتم که راجع‌ به نقش مدیران شبکه، تصمیم‌گیران، سویه‌ها و فرآیند تولید پیام آن‌ها بود. از همین طریق متوجه شدم شبکه فارسی‌وان با آقای روپرت مرداک (Keith Rupert Murdoch) و صهیونیست‌ها ارتباط دارد. برای مصاحبه از سایت نیوز کورپوریشن News Corp یک شرکت شریک منطقه‌ای به‌نام استار هند و قرارداد و حمایتی که از فارسی‌وان و خط ارتباطی این شبکه با آقای مرداک داشت را پیدا کردم که بعد از مصاحبه این قرارداد از صفحه شرکت هندی پاک شد. به هر ترتیب عرض بنده این بوده که خبرنگاری نیازمند جستجو و صرف زمان است؛ شاید برخی‌ها گمان کنند مصاحبه از سر باز کردن یا صفحه پُر کردن مبتنی بر طرح چند سؤال است که اخیراً هوش مصنوعی آن را هم طراحی و هم پیاده ‌می‌کند! این مسئله خطر خبرنگاری است که آن را به یک امر سطحی و پیش پا افتاده تبدیل کند. بله باید از ابزارها استفاده کنیم، اما در راستای تقویت و عمق‌بخشی و اثرگذاری روی مخاطب و جامعه و نه سطحی کردن این حرفه.