از «متکازین» تا «ارسی‌‌سازی»، صنایع دستی رو به فراموشی ایران

صنایع دستی ایرانی، دنیای وسیع و رنگینی‌ است که نشان از ذوق و هنر مردم این دیار دارد؛ هرچند امروز نام برخی‌ از آن‌ها رو به فراموشی است و جز در شهر و روستاهایی که تولیدکننده آن‌ها هستند، کمتر کسی از این صنایع دستی، اطلاعات دارد.

وقتی از صنایع دستی حرف می‌زنیم، شاید ذهن بیشتر مردم به سمت قلمکاری، میناکاری، محصولات خاتم یا حتی قالی برود؛ محصولاتی که نه‌تنها در ایران بلکه در خارج از مرزهای آن نیز طرفداران زیادی دارند اما باید بدانیم دنیای صنایع دستی، دنیایی بزرگ‌تر و رنگین‌تر از آنچه ما می‌شناسیم، است که در ادامه به بخشی از این صنایع دستی اصیل اشاره می‌کنیم:

*گلابتون‌دوزی

در واقع گلابتون، همان الیاف طلایی است که در زمان‌های قدیم برای تزئین لباس اشراف از آن استفاده می‌شده و از آن جایی که نخ گلابتون پایه‌ای فلزی دارد، روش دوخت آن (زربافی) نیز با نخ‌های دیگر متفاوت است، به همین خاطر اجرای آن به مهارت بالایی نیاز دارد؛ گلابتون‌دوزی به سبک قدیمی امروزه تقریباً منقرض شده و نخ‌های مشابه جای نخ‌های طلایی را گرفته است؛ نخ‌هایی که در عین ارزان‌بودن، توی لباس‌ها به همان اندازه سفت و شاخ می‌ایستند.

این هنر پس از مدتی افول، امروزه به دست زنان بلوچ و هرمزگان دوباره احیا شده است؛ شاید بتوان گلابتون‌دوزی را یکی از برجسته‌ترین جلوه‌های هنر مردمی و البته هنری زنانه، به‌شمار آورد که زبان گویای سبک زندگی، باورها و فرهنگ، پوشش و آداب و رسوم مناطق جنوبی ایران است.

*مرواربافی

مرواربافی، نوعی حصیربافی است؛ با این تفاوت که چوب آن در مناطق معتدل و خوش آب‌وهواتر رشد کرده است؛ مروار از سایر انواع حصیر محکم‌تر و مقاوم‌تر است و می‌توان با آن وسایل با دوامی ساخت؛ وسایلی مثل انواع سبد، گهواره و حتی میز و صندلی. مرواربافی سوغات استان گیلان است، اما در شهرهایی همچون گیلان، مازندران، همدان، قم و… نیز می‌توانید از آن سراغ بگیرید.

مرواربافان پس از تهیه ترکه از مناطق فوق آن را انبار نموده و به تدریج پس از گرفتن زوائد آن، ترکه‌ها را از طول به سه یا چهار قسمت تقسیم نموده و آن‌ها را در پاتیل‌های مخصوصی با آب می‌جوشانند و لایه رویی آن را می‌گیرند و پس از خشک شدن جهت بافتن از آن‌ها استفاده می‌کنند.

مروار، ویژگی‌های خاص خود را دارد؛ رنگ آن زرد است و وقتی روغن جلا می‌خورد به رنگ طلایی در می‌آید و پس از بافتن مروار باید نزدیک به 48 ساعت در معرض آفتاب بگذارند چراکه بر اثر تابش نور آفتاب به ترکه‌های مروار، رنگ آن‌ها روشن‌تر شده و به رنگ طلایی در می‌آید؛ البته بعضی افراد اقدام به رنگ‌آمیزی ترکه‌ها با رنگ مشکی و یا در بافت اشیا از حصیر می‌کنند.

*اُرسی‌سازی

به در و پنجره‌های هشتی‌شکل که شیشه‌های خوش‌رنگ هندسی دارند و بیشتر در بناهای تاریخی به چشم می‌خورند، اُرسی گفته می‌شود؛ ویژگی بارز این در و پنجره‌ها این است که به شکل عمودی (از بالا به پایین و برعکس) و کشویی باز و بسته می‌شود و لولا ندارد، در نتیجه در عین سنتی‌بودن، مدرن به چشم می‌آیند!

ارسی‌سازی یکی از صنایع دستی چوبی به‌شمار می‌آید و به همین خاطر همه لطفش به این است که توسط استادان چیره‌دست ساخته شود؛ از مهم‌ترین مزایای ارسی می‌توان به ایجاد زیبایی در نمای ساختمان، کاهش شدت نور آفتاب، ترساندن و دورکردن حشرات موذی به خاطر ترکیب رنگی منحصر به‌فرد، تعادل و آرامش‌ بخشیدن به فضای داخلی خانه اشاره کرد.

از نظر روان‌شناسی رنگ‌های مختلف این شیشه‌ها و ایجاد نورهای هم رنگشان بر روی انسان تأثیرات مختلفی می‌گذارد که هر رنگ کنار رنگ دیگر شدت این تأثیر را خنثی می‌کند و مقدار مناسب آن را تنظیم و تعدیل می‌کند؛ بیشتر رنگ‌های استفاده شده در شیشه‌های ارسی رنگ‌های لاجوردی قرمز سبز و زرد هستند و هرکدام به‌تنهایی یک تأثیر روانشناختی مجزای دارند.

*سوزن‌دوزی

سوزن‌دوزی، هنر دست زنان بلوچ است و آنچه این نوع پارچه را از دیگر انواع پارچه دست‌دوز متمایز می‌کند، بافت درهم‌تنیده، پرحجم و ریز آن است؛ در قدیم برای سوزن‌دوزی بیشتر از ابریشم استفاده می‌شد اما امروزه با هدف تولید محصولات ارزان‌تر و اقتصادی‌تر، بیشتر از الیاف پنبه استفاده می‌شود؛ زنان بلوچ با پارچه‌های سوزن‌دوزی‌شده بیشتر لباس‌های زنانه می‌دوزند اما برخی از آن‌ها سراغ تولید لوازم زنانه دیگری مثل دستبند، تل سر و… نیز می‌روند.

در سوزن‌دوزی روی سطح پارچه‌های ساده طرح‌هایی را با نخ‌های رنگی ترسیم می‌کنند که این کار با کمک سوزن و قلاب انجام می‌شود و بخیه‌های ظریفی روی پارچه می‌دوزند؛ در روش‌های اجرای سوزن‌دوزی تنوع زیادی وجود دارد، طوری که معمولاً برای سوزن‌دوزی از کارگاه گلدوزی (قابی به شکل مستطیل یا دایره برای صاف نگه داشتن پارچه) استفاده می‌شود؛ روی پارچه‌های کتان، زربافت، ابریشمی، پشمی و پنبه‌ای روش‌های مختلف سوزن‌دوزی اجرا و در آن از نخ‌های ابریشمی، پشمی، الیاف مصنوعی، نخ گلابتون، نخ نقده، نخ ملیله و نخ سرمه استفاده می‌شود.

*متکازین

متکازین، مخصوص اهالی روستایی به همین نام در مازندران است؛ دست بافته‌ای با تارهای سفید پنبه‌ای پر تاب، با پود زمینه و پود اضافی که نقوش را به وجود می‌آورد مخصوص متکازینی هاست و در گروه نساجی سنتی قرار دارد؛ متکازین از آن دست صنایع دستی است که مُهر یونسکو نیز دارد و از بهترین سوغاتی‌های شمال کشور به حساب می‌آید.

تار متکازین از نخ پنبه‌ای پرک و پرتاب می‌باشد و پود آن برای زمینه معمولاً از پشم قرمز یا سرمه‌ای است که همراه با نخ‌های سفید یا دیگر رنگ‌ها نقوش هندسی را بر روی آن نقش اندازی می‌کنند؛ ابعاد جاجیم متکازین 70×120 الی 100×300 سانتیمتر بوده و بافت نقوش به صورت پودگذاری اضافی ایجاد می‌گردد؛ از این نوع گلیمچه به‌عنوان زیرانداز، روانداز، روکش پشتی، کوله چوپانان (چمتا) و … استفاده می‌شود.