صنایع دستی یکی از عوامل تأثیرگذار بر گردشگری است که می‌تواند برای کشور ما ارزآوری داشته باشد. ایران با توجه به اینکه دارای گستردگی زیاد جغرافیایی است و در آن تنوع فرهنگ‌ها و آداب و رسوم‌ها وجود دارد، به‌طبع دارای انواع صنایع دستی است.

صنایع دستی کشور ما تلفیقی از صنعت و هنر و نشأت‌گرفته از فرهنگ غنی ایرانی و اسلامی است؛ به همین دلیل چیزی نیست که هر کشوری بتواند به‌راحتی به آن دست یابد یا ایجادش کند. چراکه ریشه در تاریخی کهن دارد و از دیرباز تاکنون نقش مهمی در اشتغال‌زایی برای مردم ما داشته است.

حال آنکه این هنر با سرمایه‌گذاری اندک برای تعداد قابل توجهی جوان می‌تواند اشتغال ایجاد و تا حدی مشکل بیکاری جوانان را که یکی از بزرگ‌ترین ‌چالش‌های کشور محسوب می‌شود، برطرف کند.

همدان یکی از شهرهایی است که دارای قدمت دیرینه بوده و هنر مردمانش در نوع خود بی‌نظیر است؛ حال به منظور معرفی یکی از هنرهای قدیمی و منحصربه‌فرد این استان، سری به کارگاه‌های فعال در حوزه گره‌چینی و صنایع چوبی تولیدشده به این روش زده‌ایم؛ استاد امیر برق‌زدگان، هنرمند همدانی متولد سال 1340 در محله بنه‌بازار است که همچون پدر، پدربزرگ و عموهای خود که همه از نجارهای شاخص همدان بوده‌اند، به کار نجاری و گره‌چینی مشغول است.

این هنرمند می‌گوید نیاکانم به‌قدری شیرین و لطیف کار می‌کردند که هر جوانی علاقه‌مند به کار و فن آن‌ها می‌شد. همین موضوع باعث شد من نیز به این کار علاقه‌مند شوم و از سال 1347 وارد این رشته کاری شدم؛ تحصیلاتم نیز در هنرستان هنر چوب بود و تاکنون حدود 58 سال است که شاگرد نجار هستم.

* جناب برق‌زدگان چگونه کار شما از نجاری به سمت گره‌چینی هدایت شد؟

در زمان نوجوانی و شاگردی ما گره‌چینی از رونق افتاده بود و هیچ آثار هنری گره‌سازی در همدان موجود نبود، اما استادکارهای قدیمی خیلی از آن تعریف می‌کردند که گره‌سازی اوج هنر نجاری است؛ به همین دلیل من به شهرهایی که کارهای گره‌سازی بیشتری وجود داشت، مهاجرت می‌کردم.

به یاد دارم به شهر قم و حرم حضرت معصومه (س) رفته بودم و طرح‌های آن را روی کاغذ می‌کشیدم؛ بعد از تحقیق و بررسی، شروع به برگزاری کلاس و جذب هنرجو کرده و به آن‌ها محاسبه و ترسیم هندسه ایرانی و سپس گره‌سازی تدریس می‌کردم تا اینکه هنر مذکور کمی رونق گرفت، مردم بیشتر با آن آشنا شدند و زمینه گرایش را برای جوانان پدید آورد.

گره‌چینی کار شیرین و جذابی است و همین خستگی کار را پوشش می‌دهد؛ من تا پاسی از شب به این کار مشغول هستم، اما هیچگاه خسته نمی‌شوم و صبح زود دوباره با اشتیاق به محل کارم بازمی‌گردم و کار را آغاز می‌کنم؛ از دیگر شگفتی‌های این کار آن است که هر روز با یک کار جدید آشنا می‌شویم.

* درخصوص مواد اولیه مورد نیاز این کار توضیح بفرمایید. چه نوع چوبی برای گره‌چینی مرغوب‌تر است؟

در این کار چوب زیادی مصرف نمی‌شود و برای تولید یک متر کار گره‌سازی، سه تا چهار کیلو چوب احتیاج دارید و نیازی به انبار و ذخیره چوب نیست. مناسب‌ترین چوب برای این کار نیز چوب چنار موج است، اما می‌توان از چوب گردو و راش نیز استفاده کرد؛ چون قطعات به‌کاررفته در آن، کوچک است و پیچیدگی، کشیدگی، ترک خوردن، انقباض و انبساط در آن تأثیری ندارد. اگر به آثار تولیدشده گره‌چینی در اثر ضربه آسیبی برسد، به هویت و اصالت آن آسیب نخواهد رسید؛ چراکه قطعات آن یک‌تکه نیست و می‌توان با تغییر هر قسمت، قطعات را دوباره به هم وصل کرد.

* هنر گره‌چینی بیشتر برای چه فضاهایی مورد استفاده قرا می‌گیرد؟

در زمان‌های گذشته این هنر در زندگی مردم نقش بیشتری داشت و هر خانه جدید که ساخته می‌شد، درب، پنجره و معجرش گره‌سازی بود؛ اما امروزه از این هنر بیشتر برای اماکن مذهبی مثل امامزاده‌ها، زیارتگاه‌ها، مساجد و به‌تازگی در خانه‌های سنتی، خانه‌های بوم‌گردی و برخی رستوران‌ها استفاده می‌شود.

این هنر در ساخت منبر نیز مورد توجه است و من تاکنون 136 منبر ساخته‌ام که همه کار گره‌سازی است. کارهایی که ما می‌سازیم، نجاری کردن نیست، ما برای شهرمان تاریخ و هویت می‌سازیم. 300 سال بعد ممکن است گردشگران در کنار یکی از این آثار قرار بگیرند و تصویر آن را ثبت کنند و به شکوه هنر و هندسه مردمان این دیار پی ببرند.

* آثار شما در کدام مساجد، بقاع متبرکه و سایر فضاهای شهر همدان استفاده شده است؟

چهار درب بزرگ گره‌چینی‌شده امامزاده عبدالله (ع) همدان را حدود 15 سال پیش ساختم. از دیگر کارهای ساخته‌شده من گره‌سازی درب بزرگ مسجد سعیدیه بالا است. همچنین دیگر اثر من که کار نفیسی محسوب می‌شود، درب حسینه ملاجلیل است. البته پنجره‌های مسجد ملاجلیل نیز همه گره‌سازی بوده و طاق رسمی قالب شانزده به‌کاررفته در این مسجد را نیز در کارنامه هنری خود دارم که به سبک دوره سلجوقی ساخته‌ شده است.

* آیا این هنر به دیگر کشورها نیز صادر شده است؟

بله، برای یک امامزاده در بغداد عراق دو کار چهار متری ساخته‌ام؛ همچنین برای رستورانی سنتی در آلمان، کار ساخته‌ام.

* آیا شاگردانی را در این خصوص پرورش داده‎‌اید تا این هنر ماندگار شود؟

قبلاً شاگردانی داشته‌ام، اما اکنون بیشتر شاگردان آموزشی در دانشگاه، میراث فرهنگی و اتحادیه دارم و بیشتر کلاس آموزشی برگزار کرده‌ام، اما شاگردهایی که در کارشان استمرار داشته باشند، خیر متأسفانه.

پسر من نیز این هنر را آموخته و در آن تحول ایجاد کرده و در معماری مُقَرنَس گنبد در طاق‌های رسمی ابداعاتی داشته که تغییر خوبی در آن به‌وجود آورده است، اما متأسفانه امروزه جای این هنرها در زندگی مردم خالی است و از آن بهره‌ای در معماری منازل و دیگر فضاها نمی‌برند.

کسی که در این کار مشغول باشد، به درآمد فکر نمی‌کند و این کار به همه ما یاد داده که رزاق خدا است؛ قیمت‌ گذاشتن بر چنین آثاری آسان نیست و کار گره‌چینی قابل قیمت‌گذاری نیست و ما برای خدا کار می‌کنیم.

این هنر دارای هندسه قوی است و ما شاهدیم کارهای گره‌سازی دوره سلجوقی بعد از 900 سال، سالم مانده است. درب حرم شاه عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری یک پنجره و نمای پنج‌دری دارد که متعلق به دوره تیموری است و با وجود اینکه در حیاط زیر باد و باران و آفتاب بوده، اما همچنان سالم است.

* انتظار شما از مسئولان و مردم برای رونق این کار چیست؟

من به‌شخصه برای خود چیزی نمی‌خواهم و اگر از من بخواهند، حاضرم به افراد این هنر را آموزش دهم و هرچه در این حوزه نیاز باشد، در اختیار افراد می‌گذارم.

ازنظر زیبایی‌شناسی خوب است که مردم و جوانان با تبلیغات یا به کمک صداو سیما، رسانه‌ها و اداره ارشاد، بیشتر با این هنر آشنا شوند تا رونق پیدا کند و دوباره در خانه‌ها و محل کارشان از آن استفاده کنند که مردم بیش از این با کار گره‌چینی بیگانه نشوند.

* درخصوص تأثیر رنگ‌های به‌کار برده‌شده در شیشه این کار توضیح دهید؟

استادکاران قدیمی اعتقاد داشتند چهار رنگی که در این خصوص استفاده می‌شود، هریک تأثیری بر افراد دارند. رنگ قرمز اشتهاآور، رنگ زرد ضد حشره (که وقتی خورشید به آن می‌تابد، حشراتی مثل مگس و عنکبوت دیگر وارد آن محیط نمی‌شوند)، رنگ سبز آرام‌بخش و رنگ آبی تسکین‌دهنده است.

درکل وقتی صبح خورشید به پنجره‌ها و درب‌های گره‌چینی می‌تابد، این رنگ‌ها برای اهالی خانه باغ و گلستانی زیبا ایجاد می‌کنند.

این شیشه‌ها دارای انواع مختلف بوده و بهترین آن آلمانی است؛ دیگر انواع آن اوکراینی و هندی هستند که امروزه مقداری کم‌یاب شده‌اند. این شیشه‌ها توسط شیار ایجادشده در چوب، درون کار قرار گرفته و با کانه و زبانه همچون جورچین، کنار هم می‌نشینند. علت ماندگاری این کار نیز عدم استفاده از چسب است، چراکه چسب بعد از مدتی از بین می‌رود.

هیچ کشوری در این حوزه کار نمی‌کند، هیچ‌یک از ابزارهای امروزی مانند لیزر، CNC و غیره نمی‌توانند در آن تأثیر بگذارند؛ چراکه این هنر بالاتر از هر فناوری است.

افسوس کسی محرم این راز نشد/ کار گره ‌اندر گره‌ام باز نشد

گفتیم که هفتادودو بطن است گره/ نشناخت کسی گره تا که گره‌ساز نشد

گره به گره خلق زیبایی به دست «امیر برق‌زدگان»، هنرمند همدانی