عضو هیئت‌علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور مطرح کرد:

برداشت بی‌رویه آب و افزودن پساب، بزرگترین سد پیش‌روی خودپالایی رودخانه‌ها

سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش:

عملکردهای اجتماعی رودخانه منعکس‌کننده تأمین سیستم‌های اجتماعی- اقتصادی (شامل جنبه‌های زیبایی‌شناختی، تفریحی و تأمین آب شرب) و حفاظت از تداوم حیات سالم رودخانه‌هاست و عملکرد طبیعی تضمین‌کننده کارکردهای اکوسیستم آن‌هاست که درنهایت بر توسعه پایدار جامعه و اقتصاد تأثیر می‌گذارد. داشتن هر دو عملکرد طبیعی و اجتماعی به‌طور همزمان شاخص اساسی از سلامت رودخانه را عنوان می‌کند.

رودهای استان همدان که از چشمه‌سارها و کوه‌های استان تغذیه می‌شوند، معمولاً در فصل تابستان با افزایش دمای هوا، به‌جز رود گاماسیاب و سیمینه‌رود، خشک شده یا به پایین‌ترین سطح آب‌دهی خود می‌رسند که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از قره‌چای، تلوار، سیمینه‌رود، خاکو، دره مرادبیگ، عباس‌آباد، گردنه اسدآباد، همه‌کسی و ارزانفود.

این رودخانه‌ها امروز به‌دلیل عدم توجه مسئولان و مردم، روزگار خوبی ندارند، ریختن فاضلاب و زباله‌ در بسیاری موارد باعث شده رودخانه‌ها به مرکز بیماری و آلودگی تبدیل شود، از سوی دیگر تجاوز به حریم رودخانه‌ها توسط باغداران مصداق بارز تعدی به محیط زیست است که تاکنون حداقل درباره رودخانه عباس‌آباد قانون نتوانسته برای آن کاری انجام دهد، درواقع نه سازمان محیط زیست و نه شمشیر قانون آنچنان که باید از حیات رودخانه‌ها نتوانسته‌اند حمایت کنند.

به‌دلیل اینکه این روزها مبحث آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بر اساس گزارش‌ها نیمی از درگیری‌ها و حوادث سال 2023 مربوط به این حوزه بوده، برآن شدیم تا درخصوص سلامت آب و حفظ زیست‌بوم رودخانه‌ها با عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

پروفسور محمدرضا غریب رضا عنوان کرد: زیست‌بوم و یا اکولوژی توده‌های آبی اعم از رودخانه‌ها، خلیج‌ها، خورها، دریاها، دریاچه‌ها، تالاب‌ها به یک شرایطی اطلاق می‌شود که در آن آبزیان و تمام زیستمندان موجود در آن امکان حیات داشته و بتوانند در سلامت زندگی کنند.

وی ادامه داد: در شرایط عادی رودخانه‌ای که در سلامت کامل باشد علاوه بر زیستمندان مرتبط با آن، شاخص‌های کیفیت آب، کیفیت رسوب و گیاهانی که در حاشیه آن رشد می‌کنند نیز نشان‌دهنده این سلامت است.

وی ابراز کرد: به تعبیر بهتر میزان آلودگی که در آب رودخانه وجود دارد باید در حد طبیعی باشد زیرا در برخی حتی در شکل طبیعی جریان آب نیز میزان تنوع زیستی پایین است مثلاً در توده آبی دریاچه ارومیه به‌دلیل شوری آب تنها امکان زیست یک نوع میگو وجود دارد.

این کارشناس حوزه مهندسی آب با بیان اینکه وجود پرندگان کنارآبزی در کنار رودخانه‌ها یکی از شاخص‌های سلامت آب این توده به‌شمار می‌رود، ابراز کرد: علاوه بر این وجود انواع ماهی و آبزیان در آب نیز مؤید سلامت آب رودخانه است.

غریب رضا اظهار کرد: وجود تنوع در بین آبزیان موجود در رودخانه‌ها، نشان‌دهنده امکان خودپالایی است، درواقع در صورت ورود آلایندگی این فرصت به‌دلیل وجود آب کافی فراهم است که سلامت قبل خود را در جریان خودپالایی به‌دست آورد.

وی افزود: وقتی سلامت آب رودخانه رو به کاهش رود، در پی آلودگی در گام نخست میزان اکسیژن محلول در آب کم شده و به همین دلیل شاهد کوچ و یا از بین رفتن و تلف شدن گونه‌های مختلف آبزیان خواهیم بود، تشریح کرد: متأسفانه امروز در برخی از رودخانه‌ها که دچار آلودگی زیادی شده‌اند تنها یک گونه امکان زیست پیدا می‌کند.

وی در ادامه با بیان اینکه در حال حاضر در رودخانه کارون به‌دلیل حجم بالای آلایندگی‌های کشاورزی، صنعتی و فاضلاب دیگر امکان زیست بسیاری از گونه‌ها فراهم نیست، تشریح کرد: در استان‌های شمالی نیز سفیدرود که جزو رودخانه‌های اصلی است و همواره آب دارد، امروز حال خوبی نداشته و میزبان آلودگی بسیاری است که امکان زیست آبزیان در آن را سلب کرده است.

عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با تأکید بر اینکه امروز اصلی‌ترین مشکل رودخانه یعنی آلایندگی، توسط فعالیت‌های انسانی به‌عنوان بهره‌برداران ایجاد می‌شود، اظهار کرد: متأسفانه امروز بخشی از آب رودخانه برای تأمین آب شرب و کشاورزی به شهرها و روستاها پمپاژ می‌شود.

پرفسور غریب رضا ادامه داد: این امر با تأثیر بر حجم آب رودخانه‌ها خودپالایی این توده آبی را دچار مشکل می‌کند، علاوه بر این میزان پساب آبی که توسط بخش‌های مختلف صنعت، کشاورزی و خدمات وارد رودخانه‌ها می‌شود به‌مراتب بیشتر از توان خودپالایی آن‌ها بر اثر حجم بارندگی‌ها است.

وی با بیان اینکه امروز بسیاری از رودخانه‌های ما در سطح کشور بسیار آلوده شده و دیگر امکان بهره‌برداری از آن‌ها وجود ندارد، خاطرنشان کرد: در این بین سازمان حفاظت از محیط زیست یک ارگان نظارتی است که از طریق مطالعات ارزیابی پروژه که پیش از استقرار آن در جوار منابع آبی باید انجام شود، می‌تواند از آلودگی آب رودخانه بر اثر فعالیت انسان‌ساز جلوگیری کند.

وی افزود: البته در خصوص نظارت بر رودخانه‌های جاری در مناطق حفاظت‌شده این نظارت به‌صورت مستمر درحال انجام است و در سایر رودخانه‌ها نیز باید این نظارت‌ها به‌صورت دوره‌ای انجام شود.

این عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت از آب و خاک و آبخیزداری کشور با تأکید بر اینکه در خصوص مسئولیت شرکت آب منطقه‌ای در مبحث تعیین حریم و بستر رودخانه‌ها نیز باید بگویم، طبق قانون بهره‌وری و تعادل در آب در حوزه تعیین حریم، این شرکت موظف است تا 20 متر از آبگرفتگی دوره بازگشت 25 ساله را به‌عنوان حریم رودخانه مشخص کند، اذعان کرد: چون ایران کشوری وسیع است و رودخانه‌های بسیاری دارد (برای مثال در مازندران حدود 140 رودخانه جاری است) این امکان در حال حاضر برای این شرکت فراهم نیست که همه را در کوتاه‌ترین زمان ممکن به لحاظ بستر و حریم تعیین تکلیف کند با این وجود شواهد بیانگر آن است که در بسیاری از استان‌ها این اتفاق در حال انجام است.

غریب رضا با اشاره به اینکه برای همه دستگاه‌های متولی و بهره‌بردار از آب رودخانه‌ها از سازمان صمت به‌عنوان یکی از بزرگترین بهره‌برداران از منابع آبی و جهاد کشاورزی گرفته تا وزارت نیرو و مردم، باید دست در دست هم از آلودگی آب رودخانه جلوگیری کنند، اذعان کرد: وزارت نیرو به‌عنوان متولی اصلی تعیین حریم رودخانه‌ها و مقابله با ساخت و سازها در این محدوده، ورود جدی داشته باشد و با همراهی سازمان حفاظت از محیط زیست متخلفان را به مراجع قضائی معرفی کنند.

وی با اشاره به اینکه بسیاری از مواقع حریم رودخانه‌ها رعایت نمی‌شود و مورد تصرف قرار می‌گیرد، گفت: این امر می‌تواند باعث انحراف مسیر رودخانه‌ها شده و به جای اینکه مسیر طبیعی خود را طی کنند منحرف شده و در مسیر دیگر طی طریق کنند.

وی با بیان اینکه در بسیاری از موارد شاهد ریختن نخاله و زباله در رودخانه‌‌ها هستیم اذعان کرد: در این شرایط وظیفه برخورد با این متخلفان بر عهده منابع طبیعی، وزارت کشور، فرمانداران، وزارت نیرو و سازمان محیط زیست است؛ اما مهم‌تر از همه، مردم هستند که باید یاد بگیرند رودخانه حریمی دارد و برداشت بی‌رویه، ریختن نخاله و زباله و ساخت و ساز غیرمجاز داخل این حریم عوارض و آثار بسیار بدی دارد که باید جرم تلقی و جرایم سنگینی برای این افراد تعیین شود.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ به‌نظر می‌رسد امروزه در پی ترک فعل دستگاه‌های متولی در حفاظت از سلامت آب، رودخانه‌ها دچار مرگ تدریجی شده‌اند در حالی که با توجه به اهمیت آن‌ها و زیستگاه‌های آبی کشور به‌عنوان مهم‌ترین اکوسیستم‌های آبی که در برنامه‌های توسعه و بهره‌برداری منابع آب جایگاه و برنامه خاصی باید برای آن‌ها درنظرگرفته شود، برنامه جلوگیری و کاهش آلودگی رودخانه‌های مهم کشور با هدف حفاظت و جلوگیری از آلودگی که نیازمند مدیریت یکپارچه و همکاری‌های فرابخشی نهادها و وزارتخانه‌های مرتبط است، از سال‌ها پیش به تصویب هیئت وزیران رسید و حتی در این راستا ستاد کاهش آلودگی رودخانه‌ها در استان‌ها تشکیل شد؛ اما متأسفانه در شرایط فعلی با توجه به حجم آلودگی رودخانه انتظار می‌رود این برنامه برای کلیه رودخانه‌های سطح استان‌ها اجرایی شود.