|
وضعیت کنونی منابع آب زیرزمینی به نحوی است که نه‌تنها این منابع مورد تغذیه مؤثر قرار نگرفته، بلکه مخازن آن به طور متوسط سالیانه با حدود پنج میلیارد متر مکعب کسری روبرو هستند و این امر باعث تشدید افت سطح آب زیرزمینی و تنزل کیفیت آن‌ها شده است.
برداشت مستمر از منابع آب زیرزمینی به‌ویژه در چهار دهه اخیر سبب شده است تا مخازن با کسری تجمعی برابر با 143 میلیارد متر مکعب مواجه شوند. منابع آب تجدیدناپذیر عمدتاً لایه‌های زیرین منابع آب زیرزمینی تجدیدپذیر همچون قنات‌ها هستند و عمدتاً به این منابع به‌عنوان سرمایه‌های سرزمینی و ذخایر بین‌نسلی نگریسته می‌شود، اما استمرار این وضعیت یعنی برداشت بی‌رویه ذخایر آب زیرزمینی موجب بروز خسارات جبران ناپذیری به این ذخایر راهبردی می‌شود، چنانکه هم اکنون نیز بسیاری از دشت‌ها به دلیل برداشت‌های بی‌رویه در فهرست دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار گرفته‌اند.
در حال حاضر از 609 محدوده مطالعاتی نزدیک به 70 درصد یعنی 410 محدوده به واسطه عدم امکان توسعه بهره‌برداری در وضعیت ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار دارند.
این گزارش اضافه می‌کند طبق آخرین آمار و اطلاعات منابع آب کشور، بالغ بر 800 هزار حلقه چاه در کشور وجود دارد که سالانه حدود 45 میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی برای مصارف مختلف برداشت می‌کنند. 85 درصد از حجم برداشت‌ها توسط چاه‌های مجاز و 15 درصد توسط چاه‌های غیرمجاز صورت می‌گیرد. از نظر تعداد حدود 55 درصد از چاه‌ها مجاز و 45 درصد غیر مجاز و فاقد پروانه هستند. تعداد چاه‌های غیر مجاز اگر چه بسیار زیاد است، اما سهم آن‌ها در تخلیه آب زیرزمینی حدود 15 درصد است.
نکته اینکه مصرف سالانه آب در کشور نزدیک به 98 میلیارد مترمکعب است که 55 درصد آن توسط منابع زیرزمینی چاه و قنات و 45 درصد دیگر توسط منابع آب سطحی تأمین می‌شود. از نظر نوع طبقه‌بندی مصرف 87 درصد کل برداشت توسط بخش کشاورزی، 9 درصد در بخش شرب و بهداشت و سه درصد در بخش صنعت و خدمات صورت می‌گیرد.
در واقع فقدان بهره‌وری در مصارف آب کشاورزی و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی یکی از اصلی‌ترین تهدیدهای منابع آب زیرزمینی است.
بر اساس بررسی‌های انجام‌شده چهار دلیل اصلی ازجمله تغییر اقلیم، تغییر الگوی کشت و توسعه اراضی، رشد جمعیت و عدم اجرای کامل برنامه‌ها موجب شده این روزها حال ذخایر منابع آب زیرزمینی خوشایند به نظر نرسد.
مدرس دانشگاه عنوان می‌کند، تغییرات آب و هوایی ناشی از گرم شدن کره زمین را می‌توان تغییر اقلیم تعریف کرد که مسئله‌ای متفاوت از خشکسالی است. گرما با افزایش مصرف و نیز افزایش تبخیر آب همراه می‌شود؛ همچنین الگوی بارندگی‌ها تغییر می‌کند و این الگو معمولاً از برف به باران تبدیل می‌شود؛ در همین راستا آب شدن یخ‌های قطبی بر اثر گرم شدن به‌شدت در اکوسیستم تأثیر می‌گذارد.
داوود رضا عرب، در توضیح بیشتر این مسئله می‌گوید: در همین راستا برخی از رودخانه‌های دائمی به رودخانه‌های فصلی تبدیل می‌شوند که بسیار خطرناک است و نیز فرصت نفوذ آب در آبرفت‌ها کم‌تر و با اختلال در آب‌های زیرزمینی همراه خواهد شد، به شکلی که با افزایش مصرف آب‌های زیرزمینی، کیفیت آب‌ها با مشکل روبه‌رو و مشکلاتی برای نظام حقابه نیز ایجاد می‌شود و به طبع آن ممکن است الگوی کشت نیز تغییر کند.
*کاهش سالانه پنج میلیارد مترمکعب از منابع آب تجدیدناپذیر کشور
همچنین عضو هیئت‌مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران با بیان اینکه هرساله پنج میلیارد مترمکعب از حجم آب‌های تجدیدناپذیر کشور کاسته می‌شود، گفت: طبق نقشه راه آب تا افق 1420 برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و حقابه تالاب‌ها باید بیش از 35 میلیارد مترمکعب از مصرف بخش کشاورزی کاسته شود.
محسن موسوی خوانساری، یادآور شد: استحصال آب زیرزمینی مشکلات عدیدهای را به جهت کمبود منابع آب زیرزمینی در کشور به وجود آورده است؛ چرا که کاهش چشمگیر آب موجود در آبخوانها تأمین مواد غذایی را با خطر مواجه می‌کند.
وی افزود: به‌منظور حفاظت و صیانت از منابع آب زیرزمینی سه سند تدوین شده که شامل سند امنیت غذایی تا افق 1411 با مسئولیت وزارت جهاد کشاورزی)، سند نقشه راه آب تا افق 1420 با مسئولیت وزارت نیرو و سند برنامه هفتم توسعه تا افق 1407 است.
این کارشناس صنعت آب کشور تصریح کرد: بر اساس برنامه هفتم توسعه باید تا افق 1407 از محل صرفه‌جویی 10.7 میلیارد مترمکعب به سهم تالاب‌ها و مخازن آبی کشور افزوده شود، همچنین پنج میلیارد مترمکعب به حجم آبخوانها اضافه شود.
موسوی خوانساری در ادامه سخنان خود به سند امنیت غذایی اشاره کرد و گفت: بر اساس این سند نیز باید تا افق 1411 بیش از 20 میلیارد مترمکعب به حجم آبخوانها و تالاب‌ها اضافه شود و طبق نقشه راه آب تا افق 1420 برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و حقابه تالاب‌ها بیش از 35 میلیارد مترمکعب از مصرف بخش کشاورزی کاسته شود.
*وقتی آبیاری نوین تأثیرگذار نیست
استفاده از روش‌های آبیاری نوین ازجمله آبیاری تحت فشار در مزارع کشاورزی بی‌تردید می‌تواند راه نجاتی برای حفاظت از آبخوانها در نظر گرفته شود، اما این امر در نبود شرایط و ضوابط لازم و مؤثر در ایران عملاً بی‌فایده و در مواقعی مخرب به‌شمار می‌رود.
در این زمینه محمدرضا کاویانپور، رئیس مؤسسه تحقیقات آب کشور با تأکید بر اهمیت موضوع تعادل‌بخشی سفره‌های آب زیرزمینی گفت: استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار در کشور با توسعه سطح زیر کشت همراه است که عملاً کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی را به همراه ندارد.
نکته مهم این است که اگرچه آبیاری تحت فشار در زمره روش‌های نوین آبیاری مطرح است و اثرگذاری آن در صورت فراهم ساختن شرایط مناسب تضمین شده به نظر می‌رسد اما با توجه به عدم اجرای تحویل حجمی آب این روش عملاً به چالش کشیده شده است. آبیاری زیرسطحی نیز نوعی از آبیاری قطره‌ای است که در آن لوله آبده (لاترال) و محل خروج آب (معمولاً قطره‌چکان) در زیر سطح خاک قرار دارد. مهم‌ترین مزیت این روش آبیاری، کاهش مصرف آب، به خاطر کاهش تبخیر و نیز نفوذ آب فقط در محدوده ریشه گیاه است.
*اجرای «آبیاری تحت فشار» در فقدان «تحویل حجمی آب» حیات آب‌های زیرزمینی را تهدید می‌کند
بر اساس این گزارش، هم‌اکنون راندمان آبیاری در بخش کشاورزی کشور 45 درصد است و با بهره‌مندی از روش‌های نوین آبیاری و رعایت دیگر اصول و ضوابط، راندمان آبیاری به بیش از 70 درصد خواهد رسید.
اما مسئله مهم این است که به‌دلیل عدم اجرای تحویل حجمی آب در مزرعه و بخش کشاورزی عملاً استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار نه تنها در کاهش مصرف آب و حفظ آبخوانها مؤثر نیست، بلکه آسیب‌های جبران‌ناپذیری را متوجه آبخوانها و منابع آب زیرزمینی کشور می‌کند.
در فضای بین‌المللی و دانشگاه‌های داخلی و خارجی، درباره استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار در شرایط کنونی کشور اعلام خطر شده است، چراکه با افزایش مصرف آب، آبخوانها را تهدید می‌کند.
این گزارش می‌افزاید، طرح‌های تحویل حجمی آب باید با تشکیل تعاونی‌های آب‌بران و با همکاری وزارت نیرو و وزارت کشاورزی انجام شود که توافق دو مجموعه در این مرحله هنوز اجرایی نشده است.
|
