همدان و توسعه

بمب ساعتی نیروی کار در همدان، چالش‌ها و فرصت‌های سرمایه انسانی

بخش پنجم: حسن سالک، کارشناس اقتصادی و پژوهشگر توسعه

سرمایه انسانی (Human Capital) شامل دانش، توانایی، مهارت، صلاحیت و قابلیت‌های افراد است که عمدتاً از طریق آموزش به‌دست می‌آیند. ایران هفدهمین کشور پرجمعیت جهان است و به لحاظ سرمایه انسانی رتبه 12 را دارد. همین آمار نشان می‌دهد که بخش قابل توجه جمعیت دارای تحصیلات هستند و برای کشور امتیاز محسوب می‌شوند؛ ولی نکته مهم این است که آیا توانسته‌ایم از سرمایه انسانی خود بهره‌مند شویم؟
جمعیت استان همدان 1768000 نفر است که 399000 نفر جمعیت 14-0 ساله، 144000 نفر جمعیت سالمند بالای 65 سال و مابقی یعنی 1224000 نفر جمعیت 64-15 ساله در سن کار هستند (وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، سالنامه آماری 1401) و نرخ مشارکت اقتصادی استان در بهار 1403 برابر 41.2 درصد است. به‌عبارت‌دیگر، 58.8 درصد جمعیت که در سن کار قرار دارند، مشارکت اقتصادی ندارند و احتمالاً به مشاغل غیر رسمی روی آورده‌اند. نرخ مشارکت اقتصادی از مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی بازار کار و اقتصاد یک کشور محسوب می‌شود و پایین بودن نرخ آن به معنی عدم توانایی جامعه در مدیریت صحیح و اصولی منابع انسانی، به‌کارگیری آن و نابسامانی شرایط اقتصادی است.
یکی از زیان‌های کاهش نرخ مشارکت اقتصادی در کوتاه‌مدت، درآمد سرانه استان را کاهش و فقر را گسترش می‌دهد و در بلندمدت باعث عدم تعادل منابع و مصارف صندوق‌های بازنشستگی و نظام تأمین اجتماعی می‌شود.
در این یادداشت تلاش خواهیم کرد فرصت‌ها و چالش‌های نیروی کار استان را مورد بررسی قرار دهیم و عواملی که سرمایه انسانی واجد شرایط کار را از یافتن شغل مناسب ناامید و ترجیح کار در بخش غیررسمی اقتصاد را انتخاب کند و از بازار کار خارج شود را بررسی کنیم.
- نکته نخست: زیان‌های ناشی از عدم ثبات اقتصاد کلان و رشد پایین اقتصادی در سال‌های اخیر باعث شده تا جمعیتِ در سن کار کشور که می‌توانست موتور پرقدرت رشد و توسعه اقتصادی باشد، اکنون یا به‌عنوان جمعیت غیرفعال و بیکار نتوانسته جذب بازار کار شود و یا با بهره‌وری پایین کار می‌کند.
استان همدان با دارا بودن حدود 14 درصد جمعیت سالمند (سپهرغرب، 21/06/1403) و 40.1 درصد جمعیت خاموش بازار کار (NEET) (فرهیختگان 3/05/1401) یعنی بخشی از جمعیت جوان 15 تا 24ساله که نه درس می‌خواند، نه شاغل است، نه مهارتی می‌آموزد و نه متقاضی کار است، فرصت طلایی و منحصربه‌فرد پنجره جمعیتی که (طی سال‌های 1385-1425) باز شده است را از دست می‌دهد.
این در حالی است که کارآفرینان و صاحبان صنایع و کسب‌وکار استان همدان اظهار دارند، در استان همدان فقر نیروی کار دارای مهارت بیداد می‌کند و صاحبان صنایع و کسب‌وکارها برای جذب نیروی کار مورد نیاز به سایر استان‌ها مراجعه می‌کنند که خود هزینه‌های تولید را افزایش داده است.
- نکته دوم: استان همدان در کنار استان‌های کرمانشاه، لرستان، آذربایجان غربی، خوزستان، کردستان، بوشهر و خراسان رضوی و سیستان بلوچستان دارای بالاترین نرخ (NEET) هستند. این در حالی است که نرخ متوسط (NEET) در کشور 29 درصد است.
از منظر اجتماعی و سیاسی، این جمعیت جوان با ویژگی بالا در معرض بزهکاری، اعتیاد به انواع مواد مخدر و ارتکاب اعمال مجرمانه و آسیب‌های اجتماعی قرار دارند. به همین دلیل از آن به‌عنوان بمب ساعتی نام‌برده می‌شود و در سطح ملی می‌تواند یک تهدید امنیتی محسوب شود، چراکه جمعیت بیکار و ناراضی می‌تواند به‌عنوان ارتش ذخیره برای گروه‌های ناامن‌کننده محسوب شود که ریشه آن را در سیاست‌گذاری غلطی چون کمبود فرصت‌های شغلی، عدم تطابق آموزش‌ها با بازار کار، ساختار ضد تولید مجموعه اقتصاد، آموزش‌وپرورش و... باید جستجو کرد.
- نکته سوم: همانطور که اشاره شد، صاحبان کسب‌وکار استان از کمبود نیروی کار بامهارت گلایه‌مند هستند و از طرفی 40.1 درصد جمعیت جوان 15 تا 24 را (NEET) به‌عنوان جمعیت خاموش بازار کار تشکیل می‌دهند.
توضیح اینکه: به جمعیت جوان 15 تا 24ساله، اصطلاحاً نسل زد (Gen Z) می‌گویند. تقریباً 32 درصد جمعیت جهان را نسل Z تشکیل می‌دهد. رفتار اجتماعی این نسل همان رفتاری است که در بازی نشان می‌دهد؛ نسلی که از همان ابتدای کودکی وقتی چشمان خود را به روی دنیا گشودند، توانستند پیشرفت اینترنت و سایر ابزارهای هوشمند دنیا را ببینند و اصلاً به همین خاطر به آن‌ها نسل اینترنت یا بومی‌های دیجیتال نیز گفته می‌شود.
*چالش‌ها و فرصت‌ها
با توجه ‌به شرایط موجود، لازم است که سیاست‌گذاران بنا به نیازهای واقعی بازار کار، برنامه‌هایی برای آموزش و مهارت‌آموزی نسل جوان طراحی کنند. همچنین باید زمینه‌های لازم برای ایجاد مشاغل پایدار فراهم شود تا این نسل بتواند باانگیزه بیشتری وارد بازار کار شود.
از سوی دیگر، ایجاد ارتباط میان دانشگاه‌ها و صنایع نیز می‌تواند نقش بسزایی در کاهش نرخ (NEET) داشته باشد و این ارتباط می‌تواند منجر به تربیت نیروی کار متخصص و متناسب با نیازهای واقعی بازار کار شود.
در نهایت، اگرچه چالش‌های زیادی پیش‌رو داریم، اما با برنامه‌ریزی صحیح و استفاده از ظرفیت‌های موجود در استان همدان، می‌توانیم این بمب ساعتی را به فرصتی برای رشد و توسعه تبدیل کنیم.
در راستای تحلیل وضعیت نیروی کار به‌ویژه نسل Z، به‌نظر می‌رسد که مدیران و کارآفرینان باید به‌دقت به ویژگی‌ها و نیازهای این نسل توجه کنند. نسل Z، با ویژگی‌های خاص خود، می‌تواند به یک منبع ارزشمند برای رشد و توسعه استان همدان تبدیل شود.
*ویژگی‌های نسل Z
نسل Z به‌دلیل ارتباطات مجازی و رسانه‌های دیجیتال، توانایی‌های ویژه‌ای در زمینه خلاقیت و نوآوری دارد. این نسل به‌راحتی احساسات خود را بیان کرده و بر اهمیت گفت‌وگو و مذاکره تأکید دارند. درک واقعیت و اعتقاد به اصول اخلاقی و انسانی از دیگر ویژگی‌های بارز این نسل است؛ بنابراین، مدیران باید با شناخت این ویژگی‌ها، راهکارهایی برای جذب و نگهداری این نسل در محیط کار ارائه دهند.
*راهکارها برای بهره‌برداری از ظرفیت نسل Z
- توسعه آموزش‌های مهارتی: ایجاد برنامه‌های آموزشی متناسب با نیازهای بازار کار و تأسیس دوره‌های مهارتی از طریق سازمان فنی و حرفه‌ای می‌تواند به تربیت نیروی کار متخصص کمک کند.
- تشویق کارآفرینی: حمایت از جوانان برای شروع کسب‌وکارهای کوچک و ارائه تسهیلات مالی می‌تواند به کاهش نرخ بیکاری کمک کند و انگیزه بیشتری برای ورود به بازار کار فراهم آورد.
- ایجاد پل ارتباطی بین دانشگاه و صنعت: همکاری با صنایع و دانشگاه‌ها برای تطبیق آموزش‌ها با نیازهای واقعی بازار کار، تجاری‌سازی دستاوردهای تحقیقاتی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید ضروری است.
- برنامه‌ریزی بلندمدت نیروی کار: طراحی راهبردهای بلندمدت با مشارکت تمام ذی‌نفعان می‌تواند به بهبود وضعیت نیروی کار استان کمک کند.
- افزایش آگاهی عمومی: برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخش درباره اهمیت مهارت‌آموزی و اشتغال می‌تواند نگرش جوانان نسبت به اشتغال را تغییر دهد.
- توسعه اشتغال خانگی: ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، به‌ویژه برای زنان و افراد دارای محدودیت‌های جسمی، می‌تواند به افزایش نرخ مشارکت اقتصادی کمک کند.
- سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گردشگری: حمایت از صنایع‌دستی و گردشگری می‌تواند به ایجاد اشتغال در بخش خدمات کمک کند.
- توسعه صنایع دانش‌بنیان: استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برای ایجاد صنایع دانش‌بنیان و افزایش ظرفیت‌های شغلی جدید ضروری است.
*نتیجه‌گیری
با توجه ‌به چالش‌ها و فرصت‌های موجود در زمینه نیروی کار استان همدان، توجه به نسل Z و ویژگی‌های آن می‌تواند به توسعه پایدار استان کمک کند. اگر مدیران و سیاست‌گذاران بادقت به نیازها و خواسته‌های این نسل پاسخ دهند، می‌توانند از ظرفیت بالای آن بهره برده و آینده‌ای روشن‌تر برای اقتصاد استان همدان رقم بزنند.
* منظور ازNEET؛ Not in Education,Emplotment or Training به معنی شخصی است که «نه درس می‌خواند، نه شاغل است و نه مهارتی می‌آموزد».
ادامه دارد...