|
فضای عمومی در دهه اخیر، توجه و بحث فزاینده‌ای را در تحقیقات شهری و سیاست‌گذاری به خود جلب کرده. پس از بحران اقتصادی 2008 که نقش رقابت اقتصادی و مدل طراحی سودمحور برای شهرها را زیر سؤال برد، مسئولان شهری به‌عنوان یکی از موضوعات اصلی که در برنامه‌ریزی شهری معاصر و آینده با چالش مواجه می‌شود، به برقراری عدالت شهری پرداختند.
عدالت اجتماعی در برنامه‌ریزی شهری به ایجاد محیط‌های شهری عادلانه و برابر برای همه ساکنان بدون توجه به نژاد، قومیت، درآمد و سایر عوامل اجتماعی اشاره دارد و منجر به توسعه شهرهایی می‌شود که در آن همه افراد می‌توانند به منابع و فرصت‌های مورد نیاز برای پیشرفت دسترسی داشته باشند.
*نقش برنامه‌ریزی شهری در ارتقای عدالت اجتماعی
آنچه در طراحی پیشین شهرها مشهود است، توزیع نامساوی سرمایه‌گذاری‌ها به منظور شکوفایی اقتصادی شهر و رقابت جهانی است به‌طوری که بودجه شهر در بعضی مناطق منتخب متمرکز شده و دسترسی به امکانات و تسهیلات شهری همچون استادیوم‌ها، مراکز تفریحی‌ورزشی، مناطق تاریخی، فضاهای عموی و مراکز تجاری برای همه افراد به راحتی امکان‌پذیر نیست.
برای به چالش کشیدن این شرایط بی‌عدالتی، اقداماتی در سطح جهانی در حال انجام است. برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد در کنفرانس 2016 دستور کار شهری جدید را تصویب کرد که بر فضای عمومی به‌عنوان مروج شهرهای پایدار تمرکز داشت و شهرهای «فراگیر، متصل، ایمن و در دسترس» را به‌عنوان فراهم کننده بستر عدالت شهری معرفی کرد.
محیط‌های شهری در ایجاد فضاهای فراگیر و دموکراتیک برای همه نقش مهمی دارند؛ رسیدگی به چالش‌های اجتماعی شهروندان تضمین می‌کند که خیابان‌ها، پارک‌ها و محله‌های آن بسترهایی برای برقراری عدالت اجتماعی هستند. بر این اساس، شهر عادلانه می‌تواند با ارائه فرصت‌های برابر به ساکنانش، خودسازی و ارتقای کیفیت زندگی را برای آنها به ارمغان آورد.
*عدالت در فضاهای عمومی شهری
فضای عمومی خوب یک عنصر حیاتی در دستیابی به کیفیت بالای زندگی برای همه افراد جامعه در هر طبقه و گروه است و با حمایت از اقتصاد محلی و افزایش احساس اجتماعی، تعامل در مرزهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را تشویق می‌کند. علاوه بر این، با افزایش تحرک بین افراد به ارتقای سلامت و تندرستی ساکنن شهر کمک می‌کند. با این حال بعضی از مطالعات نشان می‌دهد که با وجود تلاش‌های بسیار برای کاهش نابرابری شهری، نابرابری‌ها بین و درون ایالت‌ها، مناطق و شهرها همچنان در حال افزایش است.
مقالات تحقیقاتی با بررسی نمونه‌هایی از یک منطقه جغرافیایی وسیع شامل شهرهای اروپا، آمریکا، آسیا، خاورمیانه، استرالیا و آفریقا نشان می‌دهند که مسائل مربوط به عدالت شهری و فضای عمومی فقط به بعضی از نقاط جهان محدود نمی‌شود، بلکه یک پدیده جهانی است.
امروزه موضوع فضای عمومی به‌عنوان تسهیل‌کننده عدالت شهری در عرصه‌های دانشگاهی، دولتی و عمومی بسیار رواج پیدا کرده است که نشان می‌دهد عدالت شهری یک مفهوم انتزاعی نیست، بلکه پیامدهای عملی دارد. علاقه روزافزون به موضوع عدالت شهری منجر به ارائه راهکارهای عملی می‌شود که می‌توانند فضای عمومی را به عدالت شهری پیوند دهند.
فضای عمومی یک فضای فیزیکی در شهر است که باید در مکان و زمان واقعی برای همه افراد قابل دسترسی باشد. خیابان، بازار، پارک، زمین‌های بازی و بسیاری از فضاهای دیگر، افراد بسیاری را با سن، جنسیت و سطح درآمد مختلف از گروه‌های فرهنگی متنوع جذب می‌کنند که لزوماً با یکدیگر آشنایی ندارند.
این فضاها با ارائه فرصت‌هایی برای حضور غریبه‌ها در یک مکان و یک زمان، تعاملات اجتماعی را از طریق احوالپرسی ساده یا تشکیل گروه‌های اجتماعی و تبادلات تجاری افزایش می‌دهد که بر بعضی از جنبه‌های عدالت شهری همچون تنوع، برابری و دموکراسی تأثیر مستقیم می‌گذارد.
*الزامات فضای عمومی برای دستیابی به عدالت
وقتی صحبت از فضاهای عمومی به میان می‌آید، برابری مستلزم تأمین فضای عمومی و تعبیه راه‌های دسترسی آسان به آنها بدون توجه به شرایط اجتماعی و اقتصادی جمعیت است. یکی از الزامات برقراری عدالت شهری، برابری در تخصیص سرمایه، منابع، مزایا و فرصت‌ها بین شهروندان است. این رویکرد از شهر باستانی آتن به‌عنوان توزیع‌کننده قدرت و منابع الگو می‌گیرد و ایده‌های مربوط به برابری در سایر شهرها را گسترش می‌دهد. عدالت به‌شدت با سیستم حقوقی حاکم در شهر مرتبط است که توسط قانون و از طریق نهادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی تنظیم می‌شود.
ایجاد پارک‌ها و فضاهای تفریحی در همه محله‌ها می‌تواند با فراهم کردن دسترسی همگانی به مکان‌هایی برای استراحت و فعالیت، به زدودن فقر و نابرابری از جامعه کمک کند. توزیع متناسب این فضاها در سطح شهر منجر به بهبود سلامت عمومی و کاهش نرخ جرم و جنایت می‌شود. یکی از راهکارها در این زمینه، تبدیل زمین‌های خالی و مناطق بدون‌استفاده به پارک و فضاهای تفریحی است و راه دیگر مشارکت با مالکان خصوصی برای توسعه پارک‌ها و فضاهای تفریحی در زمین آنها است.
سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل عمومی
سرمایه‌گذاری در بخش حمل‌ونقل عمومی با تسهیل دسترسی ساکنان کم‌درآمد به محل کار، مدرسه و سایر خدمات ضروری به رفع فقر و نابرابری در شهر کمک می‌کند و همچنین منجر به کاهش تراکم ترافیک و آلودگی هوا و درنتیجه ارتقای سلامت عمومی می‌شود. راه‌های مختلفی برای سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل عمومی وجود دارد که از آن جمله می‌توان به گسترش شبکه‌های حمل‌ونقل عمومی و ادغام شبکه‌های مختلف، بهبود کیفیت و کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل عمومی اشاره کرد. برای مثال بوگوتا یک سیستم حمل‌ونقل سریع اتوبوس با ظرفیت بالا را راه‌اندازی کرده است که به کاهش تراکم ترافیک و بهبود کیفیت هوا در این شهر کمک می‌کند.
*زمینه‌های نابرابری در شهرها
عدالت در برنامه‌ریزی شهری، با توزیع مسکن، امکانات رفاهی شهری و منابع زیست‌محیطی همچون آب تمیز، هوای پاک و سرسبزی شهری ارتباط مستقیم دارد. در بخش‌هایی از اروپای غربی تأمین فضای عمومی به خوبی تنظیم شده است، اما افزایش قیمت زمین و فرایندهای اصیل‌سازی بر استفاده از فضای عمومی توسط گروه‌های خاص تأثیر گذاشته است. در موارد آسیایی و خاورمیانه که برج‌های مسکونی گران‌قیمت در مناطق انحصاری ساخته می‌شوند، برقراری عدالت برای جمعیت عمومی به‌طرز عجیبی کاهش پیدا می‌کند.
چنین تحولاتی را می‌توان در سراسر جهان مشاهده کرد که نه‌تنها باعث ایجاد مناطق پراکنده در شهر می‌شود، بلکه برای بخش‌های محروم، اعتماد به حق مالکیت و احساس تعلق به فضاهای عمومی را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، تفکیک مناطق شهری منجر به بروز مخاطرات زیست‌محیطی نیز می‌شود.
*فضای عمومی و دموکراسی
دموکراسی در شهر عادلانه به نمایندگی و مشارکت عمومی در فرایند برنامه‌ریزی شهری اشاره دارد، مراجع علمی اجماع گسترده‌ای در مورد تأثیرات سودمند شهرسازی مشارکتی برای شهری عادلانه‌تر دارند. تعاریف و ویژگی‌های فرایندهای مشارکتی به معنای واقعی و همچنین رویکردهایی برای مشارکت مؤثر شهروندان در تصمیم‌گیری یکی از موضوعات قابل بحث در جوامع امروزی است که با طراحی و مدیریت فضاهای باز عمومی شهری به‌عنوان زمینه‌های مشترک زندگی شهری بسیار مرتبط است.
فضاهای عمومی به همه گروه‌های مختلف یک شهر اختصاص دارد و باید بین علایق، نیازها، انتظارات و رقابت‌های این گروه‌ها تعادل برقرار کند. تا زمانی که این فضاها فراگیر نباشند، منافع گروه‌های تأثیرگذارتر غالب خواهد شد و گروه‌های دیگر را به حاشیه می‌راند. یکی از اقدامات برای افزایش مشارکت برابر در جامعه، حرکت به سمت رویکردهای به اصطلاح شنونده است که امکانات مختلف همچون برنامه نظرسنجی و جلسات مردم با مسئولان شهری را فراهم می‌کند.
علاوه بر این، تشویق افراد برای مشارکت بر اساس هزینه‌ها و منافع شخصی آنها نقش مهمی در افزایش مشارکت دارد. توجه به شاخص‌هایی همچون جنسیت، سطح تحصیلات و درآمد، قومیت و تعلق به گروه‌های خاص از عواملی است که باید در اقدامات تشویقی در نظر گرفته شود. هر چه سطح مشارکت بیشتر باشد، میزان نابرابری در شهر کاهش پیدا می‌کند.
*کپنهاگ، مظهر عدالت شهری
طراحی شهری کپنهاگ که به «طراحی پنج‌انگشتی» معروف است، توانسته موضوع عدالت را تا بیشترین حد ممکن در برنامه‌های شهری اجرا کند. این طراحی مبتنی بر شبکه‌ای منسجم از حمل‌ونقل عمومی، زیرساخت‌های شهری و فضاهای سبز است که پویایی محله‌ها را در رأس اهداف قرار می‌دهد.
دلیل اختصاص عنوان طرح پنج‌انگشتی به مدل طراحی این شهر، تأکید و تمرکز برنامه‌ها بر مبنای پنج مسیر حمل‌ونقل اصلی شهر شبیه پنج انگشت جدا از هم است که تردد داخل شهر و دسترسی به منطقه تجاری مرکز شهر را تسهیل کرده و امکان استفاده از قطارهای شهری را برای همه ساکنان این پایتخت و حتی حومه‌های آن برقرار می‌کنند. از مهم‌ترین عوامل موفقیت کپنهاگ در برقراری عدالت اجتماعی می‌توان به تمرکز بر پایداری و کیفیت بالای زندگی تمام شهروندان فارغ از ویژگی‌های انحصاری اشاره کرد.
*تفکر محلی در پاریس
پایتخت فرانسه نمونه عالی دیگری از برنامه‌ریزی شهری فراگیر در انطباق با ایده شهر 15 دقیقه‌ای است. مدیران شهری اقداماتی را برای ارتقای شهر انجام داده‌اند تا شهروندان بتوانند به هر آنچه که برای زندگی روزمره نیاز دارند، طی فقط چند دقیقه دسترسی پیدا کنند. این اقدامات شامل تمرکززدایی گسترده خدمات، خدمات جدید برای هر یک از محله‌ها و کاهش ترافیک خودرو و افزودن خطوط دوچرخه‌سواری بیشتر به خیابان‌ها است.
علاوه بر این، مدل‌های اقتصادی جدید برای حمایت از مشاغل کوچک و توسعه فضاهای سبز بیشتر به کار گرفته شده است. شهروندان در تحولات پاریس مشارکت می‌کنند و پیشنهادهای خود را از روش‌های مختلف به گوش مسئولان شهری می‌رسانند؛ برای مثال، بعدازظهرها مدارس در نقاط مختلف و به ویژه در مکان‌هایی که کمبود فضای عمومی دارند، به مراکز اجتماعی تبدیل می‌شوند و همسایگان می‌توانند دور هم جمع شوند و درباره نیازهای خود صحبت کنند. در شهرهای فراگیر معماری نیز فراگیر شده است و سازه‌های جدید شهری را با در نظر گرفتن همه ساکنان و نیازهای آنها طراحی می‌کند.
|
