از آنجایی که محدوده فیزیکی شهرها هیچگاه پاسخگوی طرح‌های شهری نیستند و این موضوع در رابطه با شهرهای بزرگ و محدوده‌های عملکردی آن‌ها مشهودتر است، در سال 1374، در هیئت دولت مصوبه‌ای به‌نام «طرح‌ریزی و مدیریت مجموعه شهری تهران و سایر شهرهای بزرگ کشور و شهرهای اطراف آ‌نها» تصویب شد که ضرورت تهیه طرح‌های مجموعه شهری را مطرح می‌کند.
درحال حاضر نیز طرح مجموعه شهری همدان تهیه و تصویب شده است و سایر شهرها همچون شیراز، مشهد و تبریز نیز در مرحله تهیه طرح مجموعه شهری قرار دارند. در طرح منطقه شهری، شهر مرکزی است برای مجموعه‌ای از سکونتگاه‌های پیرامون که با هم ارتباط فیزیکی بسیاری دارند.
حال آنکه مجموعه شهری اهداف خاصی را دنبال می‌کند؛ ازجمله آن‌ها می‌توان به سامان‌دهی اسکان جمعیت در آینده، آرایش شبکه شهری و روستایی از زمین، هدایت و کنترل استفاده از زمین، اسکان گروه‌های کم‌درآمد (سامان‌دهی حاشیه‌نشینی) و درنهایت بهبود نظام مدیریت شهری (بر مبنای مدیریت مجموعه)؛ بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا با محمد رحمانی، دکتری تخصصی جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، استادیار و عضو هیئت‌علمی دانشگاه، گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
متخصص برنامه‌ریزی شهری بیان کرد: غالباً در کشورهای توسعه‌یافته و نیز برخی کشورهای درحال توسعه شهرهایی که ازلحاظ فرم، جمعیت و اندام به یک سطح از عدد تعیین‌شده و استاندارد (این استاندارد در هر کشوری متفاوت است که در ایران نخستین قاعده ثبت کلان‌شهر گویا به‌لحاظ جمعیتی 500 هزار نفر است) می‌رسند، کلان‌شهر محسوب می‌شوند.
محمد رحمانی با بیان اینکه کلان‌شهرها خود دارای یک شهر اصلی هستند که ما از آن به‌عنوان مادرشهر یاد می‌کنیم، تشریح کرد: این مادرشهر دارای شهرهای اقماری است که وابستگی‌هایی به این مادرشهر دارند؛ بنابراین به شهرهایی که با مادرشهر در قالب یک سیستم مرتبط هستند و درعین‌حال غالباً در یک شعاع تعیین‌شده با آن شهر قرار دارند، مجموعه شهری گفته می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه شعاع درنظر گرفته‌شده برای مجموعه شهری در ایران 45 کیلومتری مادرشهرها است، اظهار کرد: آنچه مسلم است اینکه در بحث مذکور هم در شکل اجرا و هم شکل مدیریت شهری با توجه به شرایط فعلی، پیچیده‌تر می‌شود.
کارشناس برنامه‌ریزی شهری با اشاره به اینکه این مهم غالباً ناشی از تحولات نظام سرمایه‌داری است که منجر به تغییر در مناسبات فضایی و شیوه کار و سکونت می‌شود، تصریح کرد: وقتی شما در یک شرایط زمانی با یک قواعد مکانی قرار می‌گیرید که در آن شکل ارتباطات، وسایط سفر، شیوه مصرف و نیز شکل مدیریت فضا به‌گونه‌ای دچار تحول شود که نیازمند تغییراتی در شکل مدیریت شهری باشد (که البته در شکل اجرا این مهم نیازمند هماهنگی و گاهی وضع قانون است)، با مجموعه شهری مواجه هستیم.
وی با تأکید بر اینکه وجود خلأ قانونی در این بحث بروز و ظهور بیشتری دارد و حتی در برخی موارد این‌گونه استنباط‌های غلطی به‌وجود می‌آید که قرار است مجموعه شهری مرزهای جدید را ایجاد کند که البته این مرزها ایجاد می‌شود اما نه به‌صورت سیاسی و اداری، گفت: برای مثال با قرار گرفتن بهار در مجموعه شهری قرار نیست قلمرو حاکمیتی آن در ساختار سیاسی و اداری تغییر کند.
این کارشناس با تأکید بر اینکه لازم است غلط بودن برداشت مذکور برای مردم تبیین شود، اظهار کرد: مسئله این است که از طریق مجموعه شهری قرار است یک کمک مدیریتی در شکل اداره شهر‌های پیرامونی از سوی مادرشهر صورت پذیرد که این مهم غالباً در کشورهای توسعه‌یافته نتایج مناسبی را در پی داشته است؛ این مهم در شهرهای کشورهای پیشرفته توانسته به شهرهای پیرامونی از طریق توانمندی مادرشهر به‌لحاظ اقتصادی، پویایی اجتماعی و حتی گاهی در موضوعات فرهنگی کمک شایانی کند.
این استاد شهرسازی افزود: دراین‌بین چند نکته اساسی قابل بحث است؛ نخست اینکه خود متولیان امر کلان‌شهر و یا مجموعه شهری هنوز توجیه نیستند که این کار چیست و چه اهدافی را دنبال کرده و شکل اجرای آن چگونه است و حتی برای اجرای آن ملزومات مقدم و مؤخر کدام هستند تا بتوان امیدی به برای به سامان رسیدن و نتیجه‌بخش بودن آن داشت.
وی با بیان اینکه اگر قرار است این طرح نیز همچون موارد مشابه متعددی که در حد یک برنامه و بخشنامه ابلاغ شده درنظر گرفته شود باید بگویم کار پسندیده‌ای نیست که در قالب یک ژست اجرایی و عمرانی چنین طرح‌هایی بیان شود، خاطرنشان کرد: در این صورت در شکل اجرا از آنجا که بحث و طرح به‌خوبی تبیین نشده، با شکست مواجه خواهد شد.
رحمانی با تأکید بر اینکه لازم بود موضوع مذکور خیلی پیش‌تر از این‌ها با کمک دانشگاهیان و فهم درست از آن برای کسانی که در بخش‌های متفاوت به‌لحاظ موقعیت مکانی در پیرامون شهر همدان قرار دارند اعم از بخشداران، شهرداران و نیز افرادی که در حوزه مدیریت شهری دخیل هستند تبیین می‌شد، افزود: این تبیین قبل از مطرح شدن موضوع مجموعه شهری از طریق برگزاری همایش‌ها، نشست‌ها و سیمنارها قابل انجام بود.
وی با تأکید بر اینکه تبیین موضوع برای دست‌اندرکاران دخیل در بحث مجموعه شهری خود به معنای رفع گاردگیری‌ها است، گفت: درواقع این عزیزان متوجه خواهند شد عملکرد همدان به‌عنوان یک شهر متوسط، مقیاس گردشگری است؛ بنابراین شهرهایی که در مجموعه شهری همدان قرار می‌گیرند، مطابق ضوابطی که سال‌ها پیش تعیین شده، در 45 کیلومتری شهر مادر هستند که با توجه به قواعد ما تنها در ناحیه میانی استان امکان تشکیل مجموعه شهری را داریم و در ناحیه شمالی و جنوبی شهر مادر بنا به ضوابط جمعیتی نداریم، مگر اینکه ضابطه جدید نوشته شود.
رحمانی افزود: به دیگر سخن در استان تنها شهری که دارای حداقل ضوابط کلان‌شهری مادرشهر شدن بوده، شهر همدان است و در شعاع 45 کیلومتری آن شهرهایی همچون اسدآباد، بهار، مریانج و جورقان قرار دارند.
این برنامه‌ریز شهری با بیان اینکه بنا به ظرفیت عملکردی همدان که گردشگری است امیدوارم این مهم در مجموعه شهری به‌درستی از سوی مدیران شهری مورد توجه قرار گیرد و بخشی از خدمات گردشگری بنا به عملکرد اصلی مادرشهر به شهرهای پیرامونی سپرده شود و زیرساخت‌های لازم در آن به‌ اجرا درآید، ابراز کرد: در مجموعه‌های شهری در کلان‌شهرها به‌عنوان مثال اگر مادرشهر دارای صنعت خودورسازی باشد، برای توسعه اقتصادی و زیرساختی شهرهای پیرامونی بخشی از فعالیت به آن شهرها انتقال داده می‌شود.
وی در پاسخ این سؤال که ایجاد و اجرای طرح مجموعه شهری چه تأثیری بر اراضی و روستاهای بین این شهرها و مادرشهر خواهد گذاشت؟ گفت: با تشکیل مجموعه شهری قرار نیست اراضی بین این شهرها را شخم زده و در آن‌ها ساخت‌وساز کنیم، بلکه اراضی داخل و بین شهرها به منوال موجود باقی خواهد ماند؛ مگر اینکه براساس شکل فعالیت‌های محوله به شهرهای پیرامونی، برای این اراضی و روستاها تعریفی ارائه شود که بنا به شرایط اقتصادی، اعتبارات و محدودیت‌ها، بعید می‌دانم چنین اندیشه‌ای وجود داشته باشد.
سرپرست معاونت شهرسازی و معماری اداره کل راه و شهرسازی استان همدان نیز با بیان اینکه مجموعه شهری یک بستر برای توزیع متناسب جمعیت است، گفت: درواقع مجموعه شهری پهنه‌ای مختص توزیع مناسب خدمات و زیرساخت‌ها در بخش‌های مختلف است تا از تمرکز جمعیت جلوگیری و جذابیت بیشتری در شهرهای پیرامونی ایجاد شود.
علی عباسیان تأکید کرد: این مهم در ساختار شهرها به‌لحاظ اداری و سیاسی تأثیرگذار نبوده و تنها در بحث مدیریت شهری به دنبال بهبود زیرساخت‌ها خواهیم بود و درواقع طرح پیشنهادی برای بهبود زیست‌پذیری شهرهای پیرامونی است.
مع‌الوصف؛ با توجه به آنچه گفته شد، گرچه تحقق مجموعه شهری بارها به‌عنوان راهکار از سوی کارشناسان و برنامه‌ریزان شهری راه حلی درست برای مدیریت کلان‌شهرهایی همچون همدان مطرح بوده، اما با وجودی که طرح‌های توسعه شهری اسناد هدایت نحوه توسعه شهرها هستند که مدیران شهری را قادر می‌کنند با نگاهی بلندمدت در پی ساختن چشم‌اندازی مطلوب از شهر باشند، نکته حائز اهمیت در این میان، میزان پیشرفت در مسیر تحقق طرح است.
زیرا طرح‌های بالادستی شهری به‌منزله یک سند اساسی سامان‌دهی در شهر نیازمند معیارها و شاخص‌هایی هستند که بتوانند نشان دهند در هر لحظه در چه مختصاتی نسبت به چشم‌انداز طرح قرار گرفته‌اند و چه میزان از اهداف آن را محقق کرده‌اند. حال آنکه برنامه‌ریزی فرآیندی مستمر است که با تهیه طرح خاتمه نمی‌یابد، بلکه از طریق ارزیابی اقدامات و تصمیم‌گیری‌های مجدد، ادامه پیدا می‌کند.
متأسفانه همواره فقدان ارزیابی در فرآیند برنامه‌ریزی، عامل ناآگاهی از نتایج طرح و دستاورد آن بوده است. امری که در برنامه‌های توسعه شهری در کشور ما از آن غفلت شده است و می‌تواند دلیلی محکم و واضح بر تحقق نیافتن برنامه‌های این‌چنینی باشد، بنابراین انتظار می‌رود این مهم از سوی دستگاه‌های متولی به‌عنوان یک الزام در دستور کار قرار گیرد.

طاهره ترابی مهوش