هر پدیده‌ای در جهان مجموعه‌ای از اثرات و بسامدهای آشکار و مجموعه‌ای از اثرات پنهان دارد که به مرور زمان زنجیره‌ علت‌های جدیدی را برای تغییرات بزرگ رقم می‌زند. ویروس کرونا هم علیرغم اثرات ظاهری کشنده‌اش، آثار پنهانی را در جوامع به جا گذاشته است که شاید اکنون برای داوری درباره‌ آن اثرات بسیار زود باشد. اما شرایط فعلی و چشم‌انداز اکنون این بحران نشان می‌دهد، پس از پایان بحران و هنگامی که زندگی به روال عادی خود بر گردد ( البته اگر برگردد)، شاید دنیایی که می‌شناختیم و به آن عادت داشتیم دیگر آنگونه نباشد که بود. به نظر می‌رسد احتمالا در پساکرونا جایگاه و رتبه‌بندی جهانی چه در مسایل سیاسی، چه اجتماعی و اقتصادی و هم فرهنگی دست خوش تغییرات جدی خواهد شد و در حوزه مسایل داخل کشور هم شاید همین موضوع صادق باشد.

     حوزه مسایل اقتصادی:

از لحاظ اقتصادی در کل می‌توان گفت کرونا به جهت ماهیت فراگیر و جهان‌شمول آن باعث افت رشد اقتصادی و ضربه به توان مالی جامعه و خانواده‌ها خواهد شد. به‌خصوص در عدم تعادل عرضه و تقاضا در مورد انواع کسب و کارها و محصولات مختلف. بیشترین آسیب شاید به بخش خدمات وارد شده و آن را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این عدم تعادل را اگر در کنار وضعیت نابسامان اقتصادی کشور قرار دهیم ضریب تاثیر بیشتری را مشاهده خواهیم کرد. هم اکنون بیکاری و تورم به اندازه کافی آزاردهنده هستند، اما به نظر می‌رسد تا ماه‌ها بعد از فروکش کردن بحران کرونا‌ویروس این معضلات با شدت و ضریب بالاتری در جامعه خود را نشان بدهند. دلیل دیگر نگارنده در این خصوص کاهش درآمد ناشی از کاهش صادرات، متاثر از بحران آتی رکود جهانی است.

پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که بحران رکود اقتصادی آمریکا و اروپا به دلیل کرونا از رکود 2008 بیشتر و دامنه‌دار‌تر است. این رکود باعث سلسله اتفاقات اقتصادیی خواهد شد که متاسفانه کشور ما را هم در بر می‌گیرد. بنابراین تحلیل، نگارنده ضمن ناامیدی از دولت در خصوص برنامه‌مند بودن، مجددا مجلس آتی درخواست می‌کند به عنوان ارکان اصلی اجرایی و قانون‌گذاری کشور، برنامه‌ریزی دقیق و بدبینانه‌ای را در خصوص حمایت‌ها و به‌خصوص بودجه‌بندی مناسب و پیش‌بینی‌کننده، در خصوص کاهش آثار پساکرونایی اقتصاد داشته باشند. پیش‌بینی‌ها از موج چک‌های برگشتی و شرکت‌های ورشکست شده و کارکنان بیکار و تعدیل شده‌ای حکایت دارد که فشار مضاعفی بر نظام تامین اجتماعی و دولت و در نهایت بازار وارد خواهد کرد و اگر برای آن فکری نشود به‌سرعت امکان حرکت به سمت امنیتی شدن اتفاقات وجود خواهد داشت.

     حوزه مسایل سیاسی:

ویروس کرونا به همان اندازه که نظام سلامت جامعه را تحث تاثیر قرار داد و شاید بتوان گفت دچار زلزله کرد، در حوزه سیاست چه بین‌المللی و چه داخلی تغییرات و آثار زیادی را تحمیل خواهد نمود. مرجعیت سیاسی کشوری مانند آمریکا و دولت‌های منطقه یورو ظاهرا دست‌خوش تاثیر شده و ژست‌های حقوق بشر و رعایت حقوق عامه زیر سوال می‌رود. به‌صورت جسته و گریخته خبرهایی از توقیف(بخوانید راهزنی) محموله‌های سلامت کشورها توسط دولت‌های سومی از اروپا، سوالات جدی‌ای را نسبت به این رفتارها و ادامه مرجعیت سیاسی آنها در اذهان مردم کشورها ایجاد کرده است. رفتارهای علم‌ستیزانه دولتی در انگلستان و آمریکا در شروع بحران به‌عنوان یک موضوع کم اهمیت (البته در کشور ما هم رگه‌هایی ازآن بین مسئولان مختلف در ابتدای بحران وجود داشت) به نوعی از بی‌اعتمادی مردم به دولت‌ها و به‌خصوص به سیاستمداران پوپولیست دامن خواهد زد. امید نگارنده این است که این بی‌اعتمادی به انتخاب‌های بهتر بینجامد. از طرف دیگر شکست هیمنه بعضی از کشورها که خود را با تبلیغات در حوزه‌های بهداشت و رفاه عمومی جزء برترین‌ها و توسعه‌یافته‌ترینها معرفی کرده‌اند ولی در عمل و در شرایط بحران عملکردی فاجعه بار داشتند، منجر به خودباوری در جوامع دیگر خواهد شد. در حوزه سیاست داخلی نیز عملکرد پر ابهام دولت و تا حدودی حاکمیت در اوائل بحران، در عدم اطلاع‌رسانی سریع و صحیح و کوچک‌نمایی آن و در ادامه عملکرد پر بحث دولت در عدم ایجاد محدودیت اجتماعی مانند ممنوع نکردن سفرها، نبستن شهرهای آلوده و نبستن مراکز تجمع مانند مکان های مذهبی و مراکز بزرگ خرید و... منجر به شکل‌گیری فضای بی‌اعتمادی بین مردم و حاکمیت و دولت شده است. اگر چه اقدام دیر هنگام دولت در ایجاد فاصله اجتماعی تا حدودی این عدم اعتماد را کاهش داد، اما راه بسیار است. مردم از دولت و حاکمیت طلب اقتدار در شرایط بحران دارند. اگر دولت به‌عنوان متولی این امر در حال حاضر با لطایف‌الحیلی ( همانگونه که اکنون شایع است) به‌دنبال اهداف سیاسی خود با بالا بردن هزینه‌های اجتماعی و پزشکی جهت ایجاد زمینه کاهش تحریم‌ها و احیانا فکر مذاکره مجدد را در سر بپروراند، نه یک اشتباه محاسباتی که خیانتی در حق ایرانیان باید تلقی گردد.

به نظر می‌رسد در برخی از فعالان سیاسی، کرونا منجر به شکل‌گیری فشار مجددی برای افزایش اختیارات ریاست جمهوری شده باشد. نمونه‌های آن در مقاله‌ای در سایت عصر ایران تاریخ 99.1.10 است با عنوان "دستاورد کرونا برای روحانی: احساس واقعی ریاست جمهوری!". نگارنده قضاوتی در مورد قدرت و اختیارات ریاست جمهوری در حال حاضر ندارد ولی به نظر می‌رسد برای این استخوان لای زخم باید به سرعت فکری کرد. نمی‌توان تا ابد با امیدفروشی رأی خرید و در زنگ حساب شروع به فلسفه‌بافی کمبود اختیارات و تدارک‌چی بودن کرد. به اعتقاد نگارنده فردای بحران کرونا باید نمایندگان مردم با استفاده از تجربیات چهل ساله شکل و فرم نظام حکمرانی ایران اسلامی امروز را بازنویسی کنند و راه را بر هر عیب‌جو و کم عملی ببندند. قطعا سازکار تغییر قانون اساسی ظرفیت قانونی این عمل خواهد بود.

     بخش اجتماعی:

نگارنده معنقد است برخلاف دو حوزه قبلی در حوزه اجتماعی برایند اتفاقات پساکرونایی، مثبت است. اگر چه در حوزه‌هایی مانند وسواس نظافت و سلامت دچار مشکلاتی خواهیم شد و مصرف وسواس‌گونه مواد ضدعفونی‌کننده به‌صورت روال در خواهد آمد و یا یادگرفتن زندگی بدون عزیزان منجر به کاهش ارتباطات خانوادگی و اجتماعی می‌گردد ولی به اعتقاد نگارنده نوع و سبک جدیدی در حال شکل‌گیری است که لزوما منفی نیست. به‌عنوان نمونه حمایت‌های اجتماعی بدون انتظار از دولت و حاکمیت که توسط مردم و گروه‌های مذهبی و دوستانه و حتی بعضا سیاسی انجام شد و همبستگی و رواج کمک‌های خانوادگی و محلی برای حمایت از کسب و کارهای کوچک که می‌تواند از بازوی رفاه اجتماعی خود برای کمک به کسانی که در اثر بحران آسیب می‌بیندد، استفاده شود، نوعی از حمایت اجتماعی را نوید می‌دهد که اگر ماندگار شود، جامعه زیباتر و شادتر خواهد بود. کاهش بخشی از فربهی مناسکی در روابط اجتماعی و مذهبی نیز می‌تواند بخش مثبت اجتماعی آن باشد. کم‌رنگ شدن بخشی از اعتقادات اجتماعی و مذهبی نادرست مانند برگزاری مراسمات متعدد اجتماعی (عروسی و......) باتعداد زیاد و الزامات عجیب و غریب آن و در حوزه مذهبی اعتقادات اخباری‌گری که متاسفانه در ابتدای بحران منجر به وهن مذهب شد(مانند لیس زدن حرم‌ها و درمان‌های ماورایی...) می‌تواند نویددهنده زندگی عاقلانه‌تر و به صواب نزدیکتری باشد. البته فشار استرس و نگرانی این بحران و عواقب اقتصادی آن قطعا جنبه‌های اجتماعی را هم تحت تاثیر قرار خواهد داد.

نسل انسان دیگر هیچگاه مانند انسان قبل از بحران کرونا نخواهد بود و شرایط هم همانند قبل نخواهد شد. مهم آن است که آماده هر تغییری باشیم و با حفظ هویتمان به هر تغییری سلام کنیم!

سید حمید حسینی