سپهرغرب، گروه شهر: ایجاد سیستم یکپارچه حمل‌ونقل عمومی نیاز امروز شهرهای کشور است و ایجاد آن منوط به رعایت ضوابط و استانداردهای مشخصی است که در نهایت منجر به طراحی و جانمایی صحیح خطوط حمل‌ونقل در سطح شهر می‌شود.

جابه‌جایی در سطح شهر ازجمله نیازهای اساسی شهروندان است که با توجه به گسترش وسعت شهرها و افرایش جمعیت آن‌ها، همچنین افزایش تعداد خودروهای شخصی، مورد توجه مدیریت شهری است.

سفر شهروندان از یک نقطه شهر به نقاط دیگر اگرچه در بیشتر موارد به دلیل طراحی نامتناسب ضروری نیست اما نیازی است که در همه شهرهای دنیا مورد توجه است و اعتبارات کلانی در کنار سایر برنامه‌ها و طرح‌ها برای گسترش سیستم حمل‌ونقل عمومی در نظر گرفته می‌شود.

طراحی سیستم حمل‌ونقل کارآمد ازآن‌جهت در سطح دنیا حائز اهمیت است که هر روز شاهد گسترده‌تر شدن شهرها و افزایش جمعیت آن‌ها در کشورهای مختلف دنیا هستیم. این‌که یک شهروند بتواند بدون دغدغه با برنامه‌ریزی، به‌راحتی و با امنیت کامل در شهر تردد کند، ضرورت ایجاد سیستم حمل‌ونقل یکپارچه را بیشتر می‌کند؛ ساختاری که در تلاش است ارتباط متناسبی میان گونه‌های مختلف حمل‌ونقل ایجاد کرده و بستری مناسب برای جابه‎جایی شهروندان را فراهم کند. در گفت‌وگو با مجید عموچی، کارشناس ارشد راه و ترابری چالش‌های طراحی سیستم حمل‌ونقل عمومی در ایران را بررسی کردیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

منظور از حمل‌ونقل یکپارچه چیست؟

حمل‌ونقل یکپارچه حمل‌ونقلی است که سلسله‌مراتب حمل‌ونقلی در آن رعایت شده باشد و دسترسی‌ها مناسب باشد. رعایت سلسله‌مراتب حمل‌ونقلی بدین معنا است که باید تاکسی، اتوبوس، مترو و سیستم‌های ریلی در یک شهر متناسب با جمعیت و وسعت آن وجود داشته باشد. برخی از خطوط و وسایل حمل‌ونقلی به‌عنوان تغذیه‌کننده عمل می‌کند و برخی دیگر جزو خطوط اصلی حمل‌ونقل شهری است. در طراحی خطوط حمل‌ونقل شهری در مقیاس محلات و مناطق شهر، معمولاً با استفاده از خطوط تاکسی و اتوبوس، مسافران را از نقاط مختلف شهر، به نقاط و خطوط اصلی مثل خطوط مترو می‌رسانند تا شهروندان در مقیاس شهر جابه‌جا شوند. منظور از دسترسی نیز این است که چنانچه فرد در محله خود از یک خط اتوبوس یا تاکسی استفاده می‌کند، ایستگاه مترو که قرار است برای جابه‌جایی در شهر از آن استفاده کند و مقصد بعدی وی بعد از تاکسی یا اتوبوس است، دقیقاً روبروی ایستگاه اتوبوس یا تاکسی باشد تا کاربر حمل‌ونقل عمومی مجبور به طی مسافتی جهت استفاده از وسایل حمل‌ونقلی نباشد. در طراحی سیستم حمل‌ونقل یکپارچه، خطوط حمل‌ونقل انبوه، خطوط حمل‌ونقل سبک و تغذیه‌کننده و دسترسی‌ها مورد توجه است.

زیرساخت‌های مورد نیاز طراحی سیستم حمل‌ونقل یکپارچه چیست؟

نیاز است در ایستگاه‌های ابتدایی و انتهایی خطوط اصلی حمل‌ونقل پایانه‌هایی وجود داشته باشد. در این صورت شهروندانی که از شهرک‌ها و شهرهای اطراف به‌عنوان مقصد اولیه وارد شهر می‌شوند، می‌توانند وارد پایانه شده و با استفاده از وسایل مختلف حمل‌ونقل به نقاط مختلف سطح شهر سفر کنند. به‌منظور دسترسی مناسب شهروندان نیاز است ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی، سرپناه یا فرورفتگی جلوی ایستگاه نیز جانمایی مناسبی داشته باشد تا دسترسی شهروندان به نقاط مختلف شهر تسهیل شود. استفاده از وسایل حمل‌ونقل پاک مثل دوچرخه باید در سیستم حمل‌ونقل یکپارچه شهری مدنظر باشد. استفاده از دوچرخه برای طی مسیرهایی با مسافت حدوداً چهار کیلومتر مناسب است و جانمایی ایستگاه‌ها و پارکینگ‌های دوچرخه در مجاورت ایستگاه‌های مترو به‌عنوان حمل‌ونقل انبوه می‌تواند مفید باشد زیرا ممکن است اتصال مستقیم برخی خطوط اتوبوس به خطوط مترو به‌صرفه نباشد و در چنین شرایطی استفاده از وسایلی مثل دوچرخه می‌تواند کارایی سیستم حمل‌ونقل یکپارچه را ارتقا دهد.

جزئیات طراحی سیستم حمل‌ونقل یکپارچه در کدام طرح‌های شهری دیده می‌شود؟

اساساً طرح‌ها و برنامه‌های مربوط به طراحی حمل‌ونقل شهری ازجمله طراحی خطوط یکپارچه حمل‌ونقل عمومی در طرح‌های بالادستی ازجمله طرح جامع حمل‌ونقل بیان شده و در نظر گرفته می‌شود. جانمایی پایانه‌ها، خطوط تغذیه‌کننده و دسترسی‌ها باید پیش‌بینی‌شده باشد. چنانچه این مؤلفه‌ها در طرح‌های بالادستی پیش‌بینی نشده باشد می‌توان اصلاحاتی را با در نظر گرفتن طرح‌های مقطعی انجام داد اما زمانی که طرح‌های مقطعی برای اصلاح در نظر گرفته می‌شود، معمولاً سطح انجام مداخلات محدودتر شده و مداخله دشوارتر می‌شود بنابراین فضاهای شهری برای احداث پایانه‌ها و خطوط دسترسی‌ها باید از قبل پیش‌بینی شده باشد و چنانچه این اتفاق نیفتد تملک زمین برای گسترش و تکمیل سیستم حمل‌ونقل یکپارچه با چالش جدی مواجه می‌شود.

جایگاه بافت‌های فرسوده در طراحی سیستم حمل‌ونقل یکپارچه شهر چیست؟

بعضی بافت‌های فرسوده دارای ارزش تاریخی است درحالی‌که بعضی دیگر ارزش تاریخی ندارد. بلوک‌های بخشی از بافت‌های فرسوده که دارای ارزش تاریخی نیست را می‌توان در طرح تفصیلی کوچک‌تر کرد تا نفوذپذیری بافت به‌منظور پیش‌بینی و طراحی سیستم‌ها و امکانات حمل‌ونقل عمومی افزایش پیدا کند. بااین‌حال مسائل حمل‌ونقلی کمتر در فرآیند تهیه طرح تفصیلی مورد توجه قرار می‌گیرد و بیشتر مباحث شهرسازی مورد توجه است درحالی‌که این دو حوزه با یکدیگر در ارتباط هستند. در مرحله اجرا نیز به دلیل کمبود اعتبارات، عرض معابر و خیابان‌هایی که در طرح تفصیلی پیش‌بینی شده است، تغییر کرده و کاهش پیدا می‌کند و طراحی خطوط رفت‌وبرگشت اتوبوس در چنین معابری موجب ایجاد ترافیک شده و به معضلات شهری دامن می‌زند. متأسفانه در بافت‌های فرسوده شهری که ارزش تاریخی دارد، فقر شبکه معابر وجود دارد این در حالی است که بر طبق استاندارد شهرسازی 20 تا 30 درصد سطح شهر باید معابر باشد اما در بافت فرسوده، این میزان به 12، حتی 10 درصد می‌رسد. بدیهی است در چنین بافت‌هایی دسترسی و نفوذپذیری اندک است و همین امر موجب شده در چنین مناطقی رشد جمعیت کم و حتی منفی باشد. این اتفاق در مناطق مرکزی شهر تهران افتاده و رشد جمعیت به‌تدریج کاهش پیدا کرده و حتی در برخی مناطق رشد جمعیت به منفی چهار تا منفی پنج درصد نیز رسیده است و مناطقی که دسترسی بهتری ازنظر حمل‌ونقلی دارند رشد جمعیت بیشتری را دارند.