سپهرغرب، گروه خبر: 150 سال انتظار باستان‌شناسان به پایان رسید و برای نخستین‌بار تکه‌ای از یک سنگ یادمان از شاهان آشوری طی کاوش باستان‌شناسی در قباق‌تپه کوزران کرمانشاه کشف شد.

هرچند تاکنون دو سنگ یادمان دیگر از شاهان آشوری در دو نقطه ایران کشف شده (تپه نجف‌آباد و سنگ یادمان ایران که احتمالاً از حوالی کرمانشاه کشف شده است)، اما هیچکدام از آن‌ها طی کاوش باستان‌شناسی کشف نشده بودند، بنابراین بافت باستان‌شناختی آن‌ها برای پژوهشگران نامشخص بود.

این‌روزها کاوش‌های باستان‌شناسی روی قباق‌تپه کوزران درحال انجام است، قباق‌تپه‌ای که رد پایی از یک‌هزار و 800 تا 800 سال پیش از میلاد کاسی‌ها تا آشورها را در دل خود دارد.

سرپرست گروه باستان‌شناسی و عضو هیئت‌علمی دانشگاه رازی که این‌روزها در تپه قباق کوزران مشغول انجام کاوش‌های باستان‌شناسی است، درخصوص کشف اخیر رد پای شاهان آشوری در این منطقه از کرمانشاه توضیح داد: قباق‌تپه مکانی است که براساس یافته‌های باستان‌شناختی حداقل از هزاره سوم پیش از میلاد مورد سکونت قرار گرفته و تا به امروز هم به حیات خود ادامه داده است.

علی بیگی اضافه کرد: البته قباق‌تپه از دهه‌های قبل هم شناخته شده بود، به‌طوری که در سال 1937 میلادی «سر اورل اشتاین»، باستان‌شناس انگلیسی از این محوطه و چند محوطه باستانی دیگر این محدوده همچون چیا گنوژ، چیا نرگس، تپه خیبر و ازجمله قباق‌تپه نام برده و به اهمیت آن‌ها اشاره کرده است. چند ماه بعد در همان سال 1937 هم «اریخ اشمیت»، باستان‌شناس آمریکایی ضمن عکسبرداری هوایی از برخی محوطه‌های شمال ماهیدشت و کوزران، برخی از تپه‌های مهم منطقه ازجمله قباق‌تپه را روی نقشه مسیر پرواز خود نشانه‌گذاری کرده و در کتاب معروفش «پرواز بر فراز شهرهای باستانی ایران» به اهمیت محوطه‌های این منطقه اشاره و ابراز امیدواری کرده که روزی باستان‌شناسان کاوش‌های باستان‌شناسی در برخی از آن‌ها را به انجام برسانند. سرانجام در سال 1347 سه نفر از باستان‌شناسان ایرانی آقایان علی‌اکبر سرافراز، دکتر محمدرحیم صراف و احسان یغمایی که بررسی‌هایی را در استان کرمانشاه انجام می‌دادند، بررسی‌هایی را هم در منطقه کوزران و ماهیدشت به انجام رساندند و در گزارش خود اعلام می‌کنند که قباق‌تپه از دوره روستانشینی تا دوره ساسانی سکونتگاه بوده است. این هیئت یک سال بعد ترتیبی داد که محوطه با شماره 865 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.

عضو هیئت‌علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه رازی کرمانشاه افزود: سال 1377 دکتر عباس مترجم، عضو کنونی هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی همدان بررسی‌های مجددی را از دشت کوزران انجام داد و ضمن بررسی قباق‌تپه از این محوطه به‌عنوان استقرار مهمی مربوط به دوره اشکانی یاد کرده است.

وی اضافه کرد: البته پیش از آن هم در سال 1371 به‌طور اتفاقی در حاشیه محوطه ظرف کوچکی حاوی 141 سکه مربوط به دوره هخامنشی و سلوکی با قدمت دو هزار و 400 تا دو هزار و 300 سال کشف شد که بلافاصله این مجموعه توسط نیروی انتظامی ضبط و تحویل اداره میراث فرهنگی استان کرمانشاه شد.

بیگی با اشاره به یک ماجرای اتفاقی که باعث شد پایش برای کاوش به قباق‌تپه باز شود، افزود: سال 1398 که در تپه خیبر شهرستان روانسر مشغول انجام کاوش‌های باستان‌شناسی بودم، اطلاع یافتم که قطعه سنگ حجاری‌شده‌ای در روستا تپه قباق منطقه کوزران وجود دارد که پس از مدت کوتاهی برای بازدید آن رفتم و مشخص شد با یک قاب سنگی پاشنه در حجاری‌شده مربوط به دوره آشور نو یعنی حدود قرن هشتم قبل از میلاد روبه‌رو هستیم. درواقع این یافته نشان می‌داد که احتمالاً ساختمانی به سبک دوره آشور نو که شاید محل فرمانداری یکی از مراکز ایالتی دوره آشور نو در منطقه زاگرس مرکزی بوده، در این محل برپا شده است. این یافته می‌توانست سرنخ‌های بسیار مهمی در رابطه با پاسخگویی به برخی از پرسش‌های قدیمی در اختیار باستان‌شناسان قرار دهد، ازاین‌رو بلافاصله با اطلاع به اداره کل میراث فرهنگی استان این قطعه سنگ حجاری‌شده مهم به اداره میراث فرهنگی انتقال پیدا کرد.

وی تأکید کرد: برای رسیدن به اطلاعات دقیق‌تر، گمانه‌زنی در این محوطه با کسب مجوزهای لازم از پژوهشکده باستان‌شناسی و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در دستور کار قرار گرفت. ازاین‌رو با هدف به‌دست آوردن شناخت نسبی نسبت به محوطه و انجام لایه‌نگاری در آن، کاوش‌های کوچک‌مقیاس در محوطه با بودجه دانشگاه رازی و صندوق حمایت از پژوهشگران کشور انجام شد.

سرپرست گروه کاوش باستان‌شناسی در تپه قباق کرمانشاه با بیان اینکه کاوش‌ها را در دو بخش از تپه انجام داده‌اند، عنوان کرد: در بخش دامنه جنوبی تپه ترانشه‌ای به ابعاد سه در سه متر ایجاد کردیم و طی کاوش به بقایای سطوح خشت فرش‌شده رسیدیم که با حصیر فرش شده بود. درواقع بقایای استقرار در این بخش نشان می‌دهد که قدمت آن به حدود یک‌هزار و 700 تا یک‌هزار و 800 سال پیش از میلاد یعنی هم‌زمان با دوره کاسی‌ها برمی‌گردد. با توجه به ارتفاع تپه و رسوبات دشت قطعاً درصورت ادامه کاوش‌ها در لایه‌های عمیق‌تر، می‌توان انتظار کشف لایه‌های بسیار قدیمی‌تر را در این محوطه داشت.

وی افزود: در گمانه‌ای که روی تپه ایجاد کردیم، علاوه‌بر کشف پی دیوار سنگی، چاله‌های ذخیره گندم و تنورهای پخت نان و همچنین قطعه سنگی را کشف کردیم که نشان می‌دهد بخشی از یک سنگ یادمان مربوط به دوره سارگُن دوم شاه آشور است. درواقع شاهان سلسله آشور در شمال عراق امروزی و در منطقه موصول یک امپراطوری بزرگ را تشکیل داده بودند که تا مصر و قبرس را به زیر سیطره خود برده بود. آشوریان که قلمرو خود را در منطقه غرب آسیا گسترش داده بودند و از جنوب تا خلیج فارس، از شرق تا تهران و کاشان و از شمال تا ترکیه لشکرکشی می‌کردند، به یاد پیروزی‌های خود یادمان‌هایی را برپا می‌کردند. سنگ یادمانی را هم که در قباق‌تپه کشف کرده‌ایم، تنها بخش کوچکی از آن به دست ما رسیده، چراکه به نظر می‌رسد این سنگ یادمان هم به سرنوشتی مشابه سنگ یادمان‌های دوره خود مبتلا شده و در زمان مادها آن را با پتک خُرد کرده‌اند.

بیگی در تشریح جزئیات بیشتری از این سنگ یادمان برجای‌مانده از شاه سارگن آشوری گفت: این سنگ یادمان حاوی کتیبه‌ای 23 سطری به خط میخی و زبان آشوری است که ترجمه آن توسط متخصصین انجام شده است. البته به فاصله چند روز قطعه دیگری از یک سنگ یادمان کشف شد که ممکن است مربوط به سنگ یادمان دومی باشد. طبق بررسی‌ها این سنگ یادمان (ها) مربوط به حدود 716 پیش از میلاد یعنی بیش از دو هزار و 700 سال پیش است.

وی افزود: شاه آشور در ششمین لشکرکشی خود به این منطقه پس از تصرف آن دستور داده تا سنگ یادمانی برای وی برپا کنند و به نظر می‌رسد که این محل را مرکز یکی از ایالت‌های آشوری قرار داده است. درواقع به نظر می‌رسد پاشنه در حجاری‌شده مکشوفه از این تپه حاکی از وجود ساختمانی اداری، سیاسی و نظامی در این محل بوده که پس از فتح آشوریان و تصرف این مکان ایجاد شده است. گمان می‌کنیم حکمرانی آشوری‌ها در این منطقه از حداقل 737 پیش از میلاد تا 612 پیش از میلاد یعنی حدود 125 سال همچنان ادامه داشته و با به قدرت رسیدن مادها که نخستین سلسله فرامنطقه‌ای ایرانی هستند، به پایان رسیده است. درواقع پس از فتح شهر آشور و سرزمین نینوا مردم غرب آسیا در سراسر مناطقی که توسط آشور فتح و در آن‌ها سنگ یادمان‌هایی نصب شده بود، یادمان‌ها را پایین کشیده و آن‌ها را با پتک خُرد کرده‌اند. این وضعیت نه‌تنها در ایران، بلکه در تمامی نواحی که از زیر یوغ آشورها بودند، روی داده است.

بیگی در پاسخ به پرسشی درخصوص چرایی اهمیت این منطقه برای شاهان آشور هم گفت: ما می‌دانیم در قرن هشتم پیش از میلاد اتفاقات مهمی در منطقه زاگرس مرکزی و به‌ویژه کرمانشاه رخ داده است. خصوصاً آنکه این منطقه در امتداد راه تجاری موسوم به «جاده خراسان بزرگ» قرار دارد و از طرفی این منطقه از دیرباز یکی از مراکز اصلی پرورش اسب بوده که ارتش آشور برای لشکرکشی‌های مداوم خود به شمال و جنوب و شرق و غرب به آن‌ها نیاز داشت. با توجه به یافته‌های باستان‌شناختی ظاهراً قباق‌تپه در آن روزگاران یکی از استقرارهای مهمی بوده که احتمالاً در مقابل لشکر قدرتمند آشور مقاومت می‌کرده، اما سرانجام در سال 716 پیش از میلاد توسط آشوریان فتح شده است.

وی در پایان گفت: با توجه به یافته‌های کنونی و وضعیت محوطه، به نظر می‌رسد ادامه کاوش باستان‌شناسی در این محوطه باستانی می‌تواند اطلاعات مفیدی در اختیار قرار دهد.