سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش : با نگاهی به حقوق شهروندی تعریف‌شده، می‌بینیم امکان بهره‌برداری مطلوب از فضاهای شهری و عمومی که از حقوق اولیه همه شهروندان محسوب می‌شود و درواقع فراهم و در دسترس بودن امکانات شهری و رفاهی، این زمینه را فراهم می‌آورد که شهروندان راحت‌تر در اجتماع حاضر شوند و درعین‌حال فعالیت‌های گوناگون خود را انجام دهند.

حال مسئله این است، با وجود اینکه نیمی از جمعیت 80 میلیونی کشور را زنان تشکیل می‌دهند، اما فضاهای شهری حتی در کلان‌شهرهایی همچون همدان، از نگاه بسیاری امکانی عادلانه برای بهره‌برداری زنان فراهم نکرده‌ است. به این معنا که امروز زنان برای حضور و استفاده از فضاهای شهری با چالش‌ها و محدودیت‌هایی مواجه هستند؛ به‌طوری که می‌توان گفت زنان در برخورداری از فضاهای شهری مانند پارک‌ها، فضاهای ورزشی و نیز خدمات شهری همچون مبلمان و بحث حمل‌و‌نقل، از جایگاه خاصی برخوردار نیستند. این درحالی است که حضور بانوان در فضاهای شهری نیازمند الزاماتی بوده که باید مدیران و برنامه‌ریزان شهرها آن‌ها را در برنامه‌ها و طرح‌های توسعه شهری مد نظر قرار دهند؛ اما گویی در شهر‌ها به‌ویژه همدان تمایزی بین جنس زن و مرد در طراحی شهر و ارائه خدمات لحاظ نمی‌شود، از رنگ گرفته تا جنس و اندازه مبلمان شهری و محیط‌های تعریف‌شده برای حضور زنان و این درحالی است که به نظر می‌رسد بین عوامل مؤثر در مطلوبیت فضاهای شهری برای زنان، با حضور آنان در شهر و میزان رضایتشان از فضای شهری، رابطه معناداری وجود دارد. بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا دراین‌باره گفت‌وگویی با نرگس نوراله‌زاده، با سابقه عضویت در چند دوره شورای اسلامی شهر همدان و نیز محمدرضا عراقچیان، عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان ترتیب دهیم که در ادامه نتیجه را می‌خوانید:

عضو سابق شورای اسلامی همدان با بیان اینکه واقعیت این است که از جایگاه زنان (به‌ویژه دختران) در طراحی شهر و خدمات آن در شهری همچون همدان غفلت شده است، گفت: مسئله این است که ما در شهر با خانواده‌هایی مواجه‌ایم که دارای دختران نوجوانی هستند که عدم وجود این زیرساخت‌ها آن‌ها را آزار می‌دهد؛ زیرا اغلب این خانواده‌ها از نبود فضای تفریح و درعین‌حال جایی که بتوانند همراه با گذران اوقات فراغت در آن مهارت را یاد گرفته و نیز بتوانند با دوستان خود فضای امنی را با درنظر گرفتن اقتضائات این سنین سپری کنند، گلایه‌مند هستند.

نرگس نوراله‌زاده با بیان اینکه متأسفانه با وجود اینکه کمبود مذکور برای برخی از خانواده‌ها آزاردهنده است اما هنوز به یک نیاز اجتماعی مورد مطالبه مردم بدل نشده تا مدیریت شهری برای آن کاری بکند، ابراز کرد: درواقع درحال حاضر در شهر همدان فضاهایی با چنین پتانسیلی به‌ویژه برای دختران، وجود ندارد.

وی با اشاره به اینکه نقص مذکور به عدم شناخت درست از فطرت بازمی‌گردد، عنوان کرد: این شائبه امروز وجود دارد که به فضا در کشورهایی که حتی پایبند آنچنانی به مباحث دینی نیستند، قوی‌تر دنبال می‌شود که این مهم خود مؤید توجه به فطرت آدمی در این قبیل کشورها است.

نوراله‌زاده افزود: ما قائل به این موضوع هستیم که فطرت در تمامی انسان‌ها مشترک بوده و خوبی در همه فطرت‌ها امری پسندیده قلمداد می‌شود، پس اگر فطرت دختران نوجوان را بشناسیم و مناسب آن نسبت به برنامه‌ریزی شهری اقدام کنیم، قطعاً آن باید و نبایدها براساس فطرت مذکور شکل خواهد گرفت.

این بانوی فعال اجتماعی ادامه داد: تمام دستورات دینی ما متناسب با این فطرت‌ها است، به‌طوری که از خوبی‌ها براساس فطرت به‌عنوان معروف و از بدی‌ها به عنوان منکر در دین اسلام یاد می‌شود.

نوراله‌زاده گفت: بر این اساس ما نیز باید در باید و نباید‌ها ملاک عمل خود را فطرت آدمی قرار دهیم؛ به‌طور مثال وقتی صحبت از فضای انسانی است، هیچ خانواده‌ای نیست که از وجود مکانی امن برای حضور دختر و یا خواهر و همسرش در شهر گریزان باشد.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان نیز با بیان اینکه در تبیین این مباحث توجه به نکته‌ای حائز اهمیت است، ابراز کرد: گاهی در جوامع غربی نگاه‌های فمینیستی به این مقوله دارند که یک بحث‌هایی را مطرح کرده و دنبال آن هستند که جامعه را دوقطبی و دوجنسیتی نشان دهند.

محمدرضا عراقچیان ادامه داد: بنابراین باید به این مسئله توجه کنیم که در جو‌های این‌چنینی گرفتار نشویم.

وی با اشاره به اینکه در حوزه شهرسازی (به معنای شهرسازی صرف و نه استفاده از خدمات شهری) با شهرسازی انسان‌محورانه و شهرسازی زنانه مواجه‌ایم، تشریح کرد: اگر من شهرسازی انسان‌محورانه را به خوبی انجام دهم، به این مفهوم است که انسان را خوب شناخته‌ام؛ پس هم شناخت زن و هم مرد در این پیمانه قرار می‌گیرند، بنابراین با این رویکرد به همه نیازها در شهر پاسخ داده می‌‌شود.

عراقچیان افزود: درواقع نکته اساسی در این بحث به این موضوع باز‌می‌گردد که ما انسان (شامل دو جنسیت با لحاظ شرایط جسمانی و سنی) را بشناسیم و دیگر مباحثی با عنوان شهرسازی برای زنان و یا مردان مطرح نیست؛ زیرا نیاز این اقشار با درنظر گرفتن شناخت انسان فراهم می‌شود.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه به زعم من مطلبی که عنوان می‌کند زنان نیمی از جامعه هستند پس باید شهر را برای آن‌ها جداگانه طراحی کنیم درست نیست، اظهار کرد: به زعم من زنان نیمی از جامعه هستند، اما باید در مدیریت جامعه مشارکت داشته باشند و نه اینکه از آن‌ها خواسته شود که مشارکت کنند.

این کارشناس مسائل شهری ادامه داد: درحال حاضر متأسفانه در بسیاری از موارد این زنان هستند که خود را از ورود به برخی مسائل بر حذر می‌دارند؛ مثلاً علاقه‌مند نیستند که در حوزه‌های خاصی وارد شوند که در این‌گونه موارد تقصیر متوجه جامعه نیست، بلکه متوجه نوع برداشت زنان از انجام امور و کارها است.

عراقچیان با بیان اینکه درواقع واردشدن به این مقوله با نگاه غربی که عنوان شد اشتباه است اما با این نگاه که زنان نیمی از اجتماع با دارا بودن احساسات لطیف و روحیه مادرانه و درعین‌حال شرایط خاص ارگونومیک هستند قابل بحث است، گفت: من به این قضیه از وادی جایگاه زنان در اسلام ورود می‌کنم؛ زیرا غرب همه‌چیز را برابری جنسیتی می‌داند، حال آنکه این دیدگاه کاملاً غلط است. زیرا اگر این‌گونه بود، باید وضع حملی که زنان تجربه می‌کنند را مردان نیز تجربه کرده و یا خشونت رفتاری و کارگرانه با مردان را باید در زنان هم می‌دیدیم.

وی با بیان اینکه نگاه من در این قضیه از جنبه مکمل یکدیگر بودن زن و مرد است و نه مساوی هم بودن، خاطرنشان کرد: این موضوع در فرهنگ غرب و اسلام، دو مسئله متفاوت است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه با این تفاسیر در مدیریت شهری و زندگی در شهر وظایفی برعهده زنان و به تبع وظایف مردان است پس امکان جابه‌جایی آن‌ها وجود ندارد، افزود: اما با نگاه مکمل‌گونه برای زنان، می‌توان گفت ظلمی از گذشته تاکنون جاری بوده و آن اینکه بانوان در حوزه مدیریت شهری حضور کم‌رنگی دارند.

عراقچیان با بیان اینکه موضوع مذکور نشأت‌گرفته از تبلیغات سوء و غلط ناتوانی بانوان در شرایط سخت اجتماعی است، اذعان کرد: حال آنکه به اعتقاد من این‌گونه نیست و بانوان همچون مردان می‌توانند با برعهده گرفتن کارهای سخت در شرایط اجتماعی دشوار، مثمر ثمر واقع شوند؛ البته این مهم منوط به خواستن آن‌ها است.

وی با اشاره به اینکه ما در این وادی با یک مشکل دو سه برخورد متفاوت می‌کنیم، ابراز کرد: به‌واقع هم خانم‌ها خود نمی‌خواهند مشارکت کنند و هم جامعه این موضوع را خوب نپذیرفته است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه عدم پذیرش درست از سوی جامعه ناشی از فرهنگ غلطی است که در طول سالیان سال شکل گرفته، اذعان کرد: از طرفی زنان نیز کم‌کم این مهم را پذیرفته‌اند که نمی‌توانند در کارهای سخت و زیان‌آور ورود کنند.

عراقچیان ادامه داد: اما در پاسخ به این سؤال که شهر برای زنان آماده شده؟ باید بگویم خیر به اعتقاد من این‌گونه نیست و حتی پا را فراتر می‌گذارم و می‌گویم شهر برای هیچ‌کس آماده نیست.

وی با اشاره به اینکه شهر نه برای زنان بلکه برای حضور کودکان و سالمندان و غیره نیز آماده نیست، ابراز کرد: شهر درحال حاضر تنها برای افراد سالم چه زن و چه مرد بین سنین 12 تا 60 مهیا است.

این استاد دانشگاه با طرح این سؤال که شهر برای سنین زیر 12 سال چه دختر و چه پسر و یا سنین بالای 60 سال چه تمهیداتی اندیشیده است؟ اذعان کرد: ما به‌هرحال باید ناتوانی انسان‌ها را درنظر بگیریم؛ اگر در سنین مختلف این ناتوانی‌ها شناخته شده و آن‌ها را دریابیم، شهر را برای پاسخگویی به این ناتوانی‌ها مهیا می‌کنیم.

عراقچیان با اشاره مصداقی به بخشی از این ناتوانی‌ها، گفت: اغلب با زانودرد در سنین بالای 55 و به‌ویژه در زنان مواجه‌ایم؛ حال باید دید شهر به این نیاز چه پاسخی می‌دهد؟ آیا غیر از این است که پله‌ها و صندلی پارک‌ها با ارتفاع بلند ساخته شده‌اند و درعین‌حال ارتفاع وسایط حمل‌ونقل و صندلی‌های فشرده تاکسی‌ها و اتوبوس‌ها با این مشکل جسمانی افراد سالمند همخوانی ندارد؟

وی ادامه داد: البته این مهم تنها مختص سالمندان نیست، بلکه برای کودکان نیز همین مصداق‌ها حکمفرما است؛ به نحوی که صندلی پارک‌ها اغلب 45 سانتی بوده و حتی پدر خانواده نیز به‌راحتی نمی‌تواند از آن استفاده کند چه برسد به کودک و مادر خانواده!

این استاد معماری و شهرسازی با بیان اینکه در مباحث و حوزه‌های تفریحی نیز همان‌طور که مردان نیاز به این مورد دارند و دلشان می‌خواهد به‌صورت گروهی در نقاطی از شهر بنشینند و گِرد هم تعریف کنند و بخندند زنان نیز به این زیرساخت‌ها و فراهم شدن بستر آن‌ها نیاز دارند، ابراز کرد: البته دراین‌بین شرایط اجتماعی بانوان به‌گونه‌ای است که باید فضاهای خاص بیشتری از سوی مدیریت شهری فراهم شود؛ موضوع مذکور هیچ ربطی به این مسئله ندارد که برخی‌ها می‌گویند تنها این شرایط در ایران حکمفرما است، زیرا بنده شخصاً به اغلب کشورهای غربی سفر داشته و از نزدیک شاهد فضاهای خاص بانوان بوده‌ام.

عراقچیان با تأکید بر اینکه وجود پارک بانوان در شهرهای ایران ناشی از وجود رفتارهای خشن نسبت به زنان نیست بلکه در سایر کشورها نیز ما با فضاهایی همچون پارک‌های مختص بانوان مواجه‌ایم، اظهار کرد: در فضای شهرسازی این مفهوم در قالب فضاهای کارکردی طبق جنس و سن تعریف شده و بسیار مناسب است.

وی با بیان اینکه نگاه من به پارک صرفاً تفریحی نیست بلکه یک فضای فرهنگی است، تشریح کرد: بر این اساس با درنظر گرفتن زنان به‌عنوان یک طیفی از جامعه که 50 درصد نسبت جمعیتی را نیز به خود اختصاص داده‌اند و دارای لطایف روحی و درعین‌حال خصوصیت مادرانه هستند، باید فضایی برای بروز احساسات آنان وجود داشته باشد که می‌تواند در قالب یک آمفی‌تئاتر در شهر تعریف شود و یا نمایشگاه، فرهنگسرا و باغ؛ یک مکان تفریحی که بتوانند علاوه‌بر دورهمی، در جهت تخلیه هیجانات روحی، حتی در آن دادوفریاد کنند!

عراقچیان با بیان اینکه متأسفانه جایی برای بروز احساسات بانوان در شهر نیست و تا اتفاقی می‌افتد با نگاه انتقادانه به این مقوله نگاه می‌کنیم درصورتی که جامعه ما هنوز ظرفیت پذیرش رفتار روان‌شناسانه مطلوب را نسبت به خانم‌ها ندارد، بیان کرد: البته دراین‌بین باید بانوان نیز از افراط و تفریط حذر کنند.

وی با اشاره به اینکه متأسفانه درحال حاضر در اغلب موارد آقایان اعتقادی به وجود فضای خاص برای بانوان ندارند، افزود: درعین‌حال بانوان نیز در مواردی با افراط و تفریط‌ها، تعادل در جوامع عمومی و خصوصی در این زمینه را برهم می‌زنند.

عراقچیان با تأکید بر اینکه شهرسازی زنانه در شهرها لازم است اما این به آن مفهوم نیست که شهر توسط زنان ساخته شود بلکه باید برای زنان شهرسازی انجام گیرد، تشریح کرد: باید برای زنان فضای فرهنگی و اجتماعی اختصاص داد و حتی مکان‌هایی برای آنان در شهر درنظر گرفت که بتوانند رفتارهای زنانه خود را در آن مکان‌ها بروز و ظهور دهند.

مع‌الوصف؛ گرچه نگاه انسان‌محورانه به شهر، خود می‌تواند مؤید رعایت عدالت در شهر باشد، اما آنچه مسلم است اینکه امروزه از روان‌شناسی زنان در شهر صحبت می‌شود، زیرا شهر باید امکان‌هایی برای سالم بودن روان زنان درنظر بگیرد که بخشی از آن به وجود زیرساخت‌ها برمی‌گردد. زیرا هر نوع غفلت، فراموشی، نادیده‌گیری و سهل‌انگاری نسبت به حقوق مدنی، اقتصادی و اجتماعی زنان، ممکن است منجر به نتایج بسیار تلخ برای نسل‌های آینده شود؛ چراکه این کمبودها می‌تواند سازمان اجتماعی را در ساختار جامعه برهم بزند، زیرا مادران، دختران و زنانی که نقش مهمی ندارند، نمی‌توانند در نبود اعتماد به نفس و درعین‌حال نادیده گرفتن شدن، نسل بالنده‌ای را برای آینده تربیت کنند. پس نمی‌توان لزوم تمایز جنسیتی را در برخی از زیرساخت‌های شهری از حمل‌ونقل گرفته تا محیط‌های بازی شهر، بازار، محله و غیره، نادیده گرفت.