تحقیقات نشان می‌دهد که میانگین سن بلوغ در سراسر جهان کاهش‌یافته است و ازاین‌رو، هر کودکی می‌تواند به بلوغ زودرس مبتلا شود. در حال حاضر با بلوغ زودرس در دانش‌آموزان کلاس‌های چهارم، پنجم و ششم ابتدایی، تعداد نوجوانان نسبت به چند دهه گذشته افزایش قابل‌توجهی داشته است. مطالعات نشان می‌دهد که بلوغ زودرس در دختران بیشتر از پسران اتفاق می‌افتد؛ به‌گونه‌ای که از هر 500 تا 100000 دختر، یک نفر دچار بلوغ زودرس می‌شود.
دلایل متعددی برای علت بلوغ زودرس مطرح‌شده است. افزایش آگاهی کودکان و دسترسی آسان آن‌ها به انبوه اطلاعات در اینترنت به‌عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار در بلوغ زودرس مطرح می‌شود اما هنوز این موضوع به‌صورت علمی ثابت نشده است. دکتر سپیده شبان، روان‌درمانگر کودک و نوجوان چاقی و مشکلات هورمونی را موجب شروع بلوغ زودرس می‌داند. این روانشناس کودک و نوجوان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا زندگی با اشاره به نقش والدین در خطرآفرینی بلوغ زودرس، به بررسی راه‌های شناسایی و نحوه برخورد آن‌ها با این مسئله می‌پردازد.
 بلوغ زودرس چه زمانی اتفاق می‌افتد؟
بلوغ از زمانی شروع می‌شود که غده هیپوفیز، هورمون‌هایی را آزاد می‌کند که به بدن سیگنال می‌دهند تا تولید هورمون‌های جنسی استروژن و پروژسترون (در دختران) یا تستوسترون (در پسران) را افزایش دهد و باعث ایجاد ویژگی‌های جنسی ثانویه شود. دکتر شبان با اشاره به سن طبیعی بلوغ می‌گوید: «سن طبیعی بلوغ در دختران و پسران بین 12 تا 14 سالگی است که در این سن کم‌کم علائم بلوغ ظاهر می‌شود. بلوغ زودرس زمانی اتفاق می‌افتد که علائم قبل از سن 8 یا 9 سالگی شروع شود و کودک در سن 10-11 سالگی کاملاً به بلوغ برسد.»
این روانشناس کودک و نوجوان ادامه می‌دهد: «علائم بلوغ زودرس، هم در ظاهر و هم در رفتار اتفاق می‌افتد. علائم ظاهری عبارت از رشد غیرطبیعی استخوان و اندام‌های جنسی، رشد موهای زائد بدن و حالاتی از عدم تمرکز است و علائم رفتاری به‌صورت بی‌قراری، حساس شدن و برانگیخته شدن ظاهر می‌شود. مجموع این علائم (چه به‌صورت ظاهری و چه به‌صورت رفتاری) به والدین هشدار می‌دهد که کودک در معرض بلوغ زودرس قرار دارد.»
 بلوغ ‌زودرس تصادفی نیست
شروع بلوغ معمولاً توسط هیپوتالاموس آغاز می‌شود. این ناحیه از مغز به غده هیپوفیز (غده‌ای به‌اندازه نخود در نزدیکی قاعده مغز) سیگنال می‌دهد تا هورمون‌هایی ترشح کند که تخمدان‌ها (در دختران) یا بیضه‌ها (در پسران) را تحریک می‌کند.
به‌طورمعمول، به‌خصوص در دختران، بلوغ زودرس به این دلیل است که مغز سیگنال‌ها را زودتر ازآنچه باید ارسال می‌کند؛ بنابراین، هیچ مشکل پزشکی یا محرک دیگری وجود ندارد؛ بااین‌وجود برخی معتقدند که بسیاری از عوامل اجتماعی که می‌توانند باعث مشکلات سلامت روان شوند، خود با شروع زودهنگام بلوغ مرتبط هستند؛ این عوامل عبارت‌اند از استرس، عدم حضور یکی از والدین در خانه، درگیری‌های خانوادگی زیاد و مشکلات اقتصادی. اگرچه دلایل این ارتباط مشخص نیست اما دانشمندان معتقدند که بلوغ، تصادفی اتفاق نمی‌افتد بلکه یک محیط ناپایدار می‌تواند به بدن سیگنال دهد که در سنین پایین‌تر بالغ شود.
فارغ از این مسائل، برخی سعی دارند برخی عوامل همچون رابطه صمیمی والدین با یکدیگر و طرز لباس پوشیدن آن‌ها در خانه، تک‌فرزندی، تماشای تلویزیون و استفاده مداوم از تلفن همراه را به بلوغ زودرس نسبت دهند؛ دکتر شبان در این خصوص معتقد است: «هیچ‌کدام از این عوامل باعث بلوغ زودرس نمی‌شوند اما زمانی که بچه‌ها دچار بلوغ زودرس می‌شوند، این عوامل و محیطی که کودک در آن قرار می‌گیرد بسیار در پذیرش بلوغ زودرس تأثیرگذار است.»
این روانشناس بابیان اینکه مشکلات هورمونی از عوامل اصلی ایجاد بلوغ زودرس است، می‌گوید: «دو نوع بلوغ زودرس وجود دارد؛ یک نوع بلوغ زودرس، به‌ندرت در اثر مشکلاتی در مغز، غدد یا تومور در بچه‌ها اتفاق می‌افتد و یک نوع دیگر از بلوغ زودرس که رایج است در اثر مشکلات هورمونی در بخش‌هایی مثل تخمدان، بیضه‌ها و غدد هیپوفیز رخ می‌دهد.»
راه‌های شناسایی بلوغ زودرس در کودکان
شبان در پاسخ به این سؤال که والدین از کجا می‌توانند متوجه شوند که فرزندشان به بلوغ جنسی زودرس رسیده است، می‌گوید: «چنانچه والدین علائمی همچون رشد سینه، رشد سریع قد، آکنه‌، قاعدگی و موهای زائد را در کودکشان مشاهده کردند، می‌توانند به پزشک متخصص غدد کودکان مراجعه کرده و با انجام آزمایش خون مطمئن شوند که بلوغ زودرس در فرزندشان اتفاق افتاده یا خیر.»
بلوغ زودرس در رشد جسمی تأثیرگذار است
شبان معتقد است که بلوغ زودرس جلوی رشد را می‌گیرد: «وقتی بلوغ به پایان می‌رسد، رشد قد متوقف می‌شود. کودکان مبتلا به بلوغ زودرس معمولاً به پتانسیل کامل قد بزرگسالان نمی‌رسند. درواقع، جهش رشد اولیه آن‌ها ممکن است در ابتدا آن‌ها را در مقایسه با همسالان خود قد بلند نشان دهد اما پس از رسیدن به بلوغ رشد آن‌ها خیلی زود متوقف می‌شود.»
این روانشناس بابیان اینکه بلوغ زودرس می‌تواند از نظر عاطفی و اجتماعی برای کودکان آسیب‌زا باشد، می‌گوید: «کودکانی که دچار بلوغ زودرس می‌شوند، گاهی به دلیل تفاوت ظاهری با گروه همسالان دچار مشکلاتی مثل افسردگی یا پایین آمدن اعتمادبه‌نفس می‌شوند. این کودکان گاهی از تفاوت با همسالان احساس خجالت می‌کنند و گاهی حتی دچار مشکلات عاطفی و برقراری ارتباط با دیگران می‌شوند اما در چنین شرایطی، مداخلات روان‌پزشکی می‌تواند کمک کند تا کودک با این مسئله کنار بیایید و تغییرات پیش‌آمده را بپذیرد.»
 نقش والدین در خطرآفرینی بلوغ زودرس
برخی تصور می‌کنند که بلوغ زودرس می‌تواند منجر به انحرافات جنسی و اخلاقی در کودکان شود و این مسئله باعث نگرانی مضاعف والدین نیز می‌شود؛ شبان دراین‌باره می‌گوید: «کودکان هنگامی‌که در سنین پایین به بلوغ می‌رسند، متوجه تغییرات بدن می‌شوند و طبیعتاً ترشح هورمون‌ها در بدن باعث می‌شود تا کنجکاوی و میل به دانستن در این بچه‌ها بیشتر شود.»
این روانشناس، بلوغ زودرس را زمانی خطرناک می‌داند که خانواده آگاهی لازم را در اختیار کودک قرار ندهد: «اگر اطلاعات درستی در اختیار کودک قرار داده نشود و محیط مناسبی برای کنار آمدن با این تغییرات وجود نداشته باشد، بلوغ زودرس ممکن است باعث بروز مشکلاتی شود؛ بنابراین، خانواده‌ها باید با آگاهی دادن و فراهم کردن شرایط مناسب برای نوجوانشان مانع از بروز انحرافات اخلاقی و جنسی در آن‌ها شوند.»
شبان با اشاره به اهمیت نظارت خانواده‌ها بر کودکان و نوجوانان می‌گوید: «والدین باید توجه داشته باشند که دادن تلفن همراه به کودک و نوجوان بدون هیچ‌گونه نظارتی، در کنار تمام ضررهایی که دارد، می‌تواند زمینه انحرافات جنسی و اخلاقی را در افرادی که دچار بلوغ زودرس شده‌اند نیز فراهم کند.»
 والدین با آگاهی دادن، به کودک کمک کنند
این روانشناس آگاهی دادن و شرایط مناسب فراهم کردن برای کودکانی که دچار بلوغ زودرس شده‌اند را بهتر راه برای کمک به آن‌ها می‌داند: «والدین قبل از سن بلوغ یا در صورت مشاهده علائم در کودکشان باید توضیحات کاملی را در رابطه با تغییراتی که با بلوغ در بدن اتفاق می‌افتد، برای او توضیح دهند. این مسئله باید برای کودک جا انداخته شود که بزرگ شدن اندام جنسی یا تغییرات دیگر در بدن نشانه مشکل خاصی نیست.»
شبان در رابطه با نحوه توضیح بلوغ به کودک می‌گوید: «والدین هم‌جنس کودک، باید برای او توضیح دهد که بخشی از بدن که مربوط به تخمدان و پروستات است مثل قلب و مغز کارکردهایی دارد و از سن بلوغ فعالیت این بخش از بدن آغاز می‌شود. همچنین تغییرات ظاهری و رفتاری که با شروع سن بلوغ در بدن رخ می‌دهد، باید به کودک توضیح داده شود.»
این روانشناس با اشاره به تأثیر نحوه واکنش والدین بر میزان رفتار کودکان تأکید می‌کند: «والدین برای ترویج تصویر بدنی سالم و عزت‌نفس قوی در کودک سعی کنند از اظهارنظر در مورد ظاهر کودک خودداری کنند، برای موفقیت در درس و ورزش او را ستایش کنند و به علائق فرزندشان احترام بگذارند.»
 راه‌های پیشگیری و درمان از بلوغ زودرس
شبان تناسب وزن را یکی از مهم‌ترین راه‌ها برای پیشگیری از بلوغ زودرس می‌داند و می‌گوید: «معمولاً یکی از مواردی که منجر به بلوغ زودرس می‌شود، وزن بالا در کودکان است که با ایجاد تناسب در وزن می‌توان از بلوغ زودرس در کودک پیشگیری کرد.»
این روانشناس به‌منظور درمان بلوغ زودرس، مراجعه به پزشک را ضروری می‌داند و می‌گوید: «اگر کودک هیچ بیماری زمینه‌ای برای ابتلا به بلوغ زودرس نداشته باشد، بلوغ زودرس با دارو قابل‌کنترل و درمان خواهد بود که با توجه به میزان و سرعت رشد بلوغ، پزشک نحوه تعیین دارو را تعیین خواهد کرد اما اگر بیماری زمینه‌ای در کودک وجود دارد، ابتدا باید آن بیماری درمان شود و سپس در کنار آن به مسئله درمان و کنترل بلوغ زودرس پرداخته شود.»
شبان در پایان تأکید می‌کند:«والدین به منظور رشد طبیعی استخوان‌ها و عضلات و جلوگیری از مشکلات خلقی، حتماً در صورت مشاهده علائم بلوغ زودرس در کودک به پزشک مراجعه کنند و با توجه به نوع بلوغ زودرس درمان لازم را انجام دهند. همچنین در کنار مراجعه به پزشک لازم است تا به‌منظور جلوگیری از عوارض عاطفی، روحی و روانی بلوغ زودرس، به روانشناس و روان‌پزشک متخصص نیز مراجعه شود.»
*هدی‌سادات پاک‌نهاد