امروزه گسترش شهرنشینی موجب تبدیل اراضی نفوذپذیر به سطوح غیر قابل نفوذ در شهرها شده و رواناب‌های ناشی از بارندگی در شهرهای بزرگ موجب آب‌گرفتگی‌ها و مختل کردن تردد در شهرها می‌شود، عدم وجود سیستم جمع‌آوری مناسب رواناب‌های سطحی شهری، مشکلات اساسی در زندگی روزمره مردم به‌وجود می‌آورد. جمع‌آوری و مدیریت رواناب‌های شهری از دو جنبه حائز اهمیت است.

نخست از جنبه کنترل رواناب‌ها و سیلاب‌های شهری که لازمه و ضرورت زندگی شهری است چراکه اخلال در تردد و عبور و مرور موجب اخلال در اقتصاد و فعالیت‌های اجتماعی در شهر وارد آوردن خسارت به واحدهای مسکونی و تأسیسات شهری شود. دوم از جنبه قابل استفاده نمودن آب‌های سطحی شهری و استفاده مجدد آن در کشاورزی و صنعت، طراحی سیستم جمع‌آوری آب‌های سطحی در شهرها ارتباط بسیار نزدیکی با طراحی شهری دارد و عملاً بخشی از آن تلقی می‌شود. در بعضی از شهرها به علت وجود ویژگی‌های اقلیمی و محیطی خاص اهمیت آن بیشتر می‌شود و عدم برنامه‌ریزی صحیح در جهت هدایت آب‌های سطحی باعث افزایش هزینه‌های مربوط جهت مقابله با اثر آب در مواقع بحرانی می‌شود.

بر این اساس امروزه در جوامع پیشرفته به موازات طراحی شهری تصمیم‌گیری‌های اساسی نظیر منطقه‌بندی فضاهای باز، تعیین مناطق نفوذپذیر، جهت‌بندی خیابان‌ها، شیب‌های طولی و عرضی و تأسیسات زیرزمینی، همزمان با برنامه‌ریزی جهت هدایت آب‌های سطحی از طرق مختلف مانند نگهداری، ذخیره‌سازی محلی و یا نفوذ دادن آن تا حد امکان و هدایت آن به خارج از محدوده شهری و همچنین برنامه‌ریزی جهت آب‌های زیرزمینی انجام می‌شود.

بر این اساس با توجه به قرار گرفتن در فصل بارش‌ها برآن شدیم تا با محمدرضا عراقچیان؛ عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا و نیز محسن صادقیان؛ دبیر جامعه اسلامی مهندسان همدان گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با بیان اینکه در خصوص ساماندهی آب‌های سطحی نکته اصلی این است که حدود 40 درصد از مساحت شهرها به پشت‌بام‌ها اختصاص دارد گفت: بدان معنا که آب‌های سطحی حاصل از بارش‌ها به‌راحتی در این گونه مناطق قابل جمع‌آوری هستند.

محمدرضا عراقچیان مطرح کرد: ما می‌توانیم آب پشت‌بام‌ها را جمع کرده و در مسیر جداگانه آن‌ها را تحت عنوان آب‌های سالم (فاقد آلودگی شیمیایی) که حتی قابلیت استفاده از آن‌ها در بخش کشاورزی فراهم است، هدایت کنیم و یا اینکه در چاه‌های جذبی داخل حیاط ساختمان‌ها بریزیم تا جذب زمین شوند.

وی با تأکید بر اینکه با اجرایی شدن این مهم در بدو امر هزینه انتقال آب به‌مراتب کمتر از وضع موجود می‌شود، افزود: اگر آب‌های سطحی که بخش عمده‌ای از آن آب حاصل از بارندگی است را وارد شبکه فاضلاب نکنیم و از طریق چاه‌های جذبی به زمین انتقال داده شود، هم هزینه تصفیه و انتقال فاضلاب کمتر می‌شود و هم تراز آب‌های زیر زمینی شهر ارتقا می‌یابد؛ اما در حال حاضر این مهم با هزینه بسیار بالا از طریق اجرای پروژه‌های آبخوان‌داری انجام می‌شود.

وی ادامه داد: در خصوص 60 درصد آب‌های سطحی ناشی از جاری شدن در معابر، پیاده‌روها، سواره‌رو‌ها، پارک و غیره امروزی نیز باید بگویم به‌دلیل آنکه در سیستم شهرسازی قدیم آسفالت نداشتیم و زمین‌ها خاکی بودند، موضوع جاری شدن معنا نداشت و به‌جای آن جذب این آب‌ها مطرح بود.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه زمانی که معابر خاکی آسفالت شدند، آب حاصل از بارندگی به‌جای جذب جاری می‌شود، تشریح کرد: درواقع این آب‌ها از مناطق مرتفع جاری و در مناطق پست منجر به بروز سیلاب می‌شوند.

عراقچیان با بیان اینکه متخصصان حوزه هیدرولوژی یا به تعبیر بهتر جمع‌آوری و انتقال آب، ترفند‌هایی برای ریختن آب‌های سطحی در چاه‌های جذبی بزرگ دارند، افزود: این مهم در حال حاضر در بسیاری از کشورها عملیاتی شده و در حال انجام است بدین نحو که این آب‌ها جمع شده و به چاه بزرگی که در دل شهرها حفر شده‌اند انتقال داده می‌شوند.

وی با اشاره به اینکه از این طریق خطر سیلاب رفع شده، از افزایش هزینه‌های تصفیه آب کاسته می‌شود و عملاً تراز آب‌های زیرزمینی افزایش می‌یابد خاطرنشان کرد: علاوه بر آب حاصل از بارندگی‌ها ما در همدان و دیگر شهرها با آب‌های سطحی با عنوان آب قنات‌ها و چشمه‌ها نیز مواجهیم که به سطح زمین می‌رسند که از گذشته بوده و در حال حاضر نیز کم‌وبیش وجود دارند.

وی، ادامه داد: این آب‌ها به نظر جزو پاک‌ترین آب‌های موجود در شهرهای قدیم بودند اما در حال حاضر باید بررسی و مشخص شود که آیا در مسیر آن‌ها فاضلاب وارد شده یا خیر؟ بنابراین اگر فاضلابی در آن‌ها ریخته می‌شود می‌بایست فاضلاب را خارج و جدا کرد تا بتوان از آب حاصل برای آبیاری فضای سبز شهری بهره ببریم.

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با تأکید بر اینکه همچنان در اطراف شهر همدان با چشمه‌هایی مواجهیم که آب دارند و می‌توان آب آن را در منبع ریخته و یا اینکه از طریق لوله‌ای در بالادست این چشمه‌ها در داخل تانکر و کامیون‌ها پر کنیم تشریح کرد: درواقع به‌جای استفاده از آب آشامیدنی و یا آب‌هایی که احتمال آلودگی در آن وجود دارد برای آبیاری فضای سبز شهری می‌توان از این منابع آبی استفاده کرد، اما نکته این است که باید از سلامت این آب‌ها اطمینان حاصل شود.

عراقچیان با بیان اینکه ما در شهر با دو شبکه مجزای چشمه و قنات و شبکه فاضلاب مواجهیم که متأسفانه در حال حاضر این دو شبکه به دلیل سوء‌استفاده مردم با یکدیگر یکی شده‌اند، افزود: این در حالی است که شرکت آب و فاضلاب از ما هزینه‌ای را بابت دفع فاضلاب دریافت می‌کند پس وظیفه دارد فاضلاب را از منابع آب جدا کرده و برای آن‌ها شبکه‌ای مجزا طراحی و درپی آن اقدام به تصفیه کند.

وی افزود: البته این مهم در حال حاضر در شهر همدان در حال انجام است اما ما هنوز قنات‌ها و چشمه‌هایی در شهر داریم که با آب آلوده فاضلاب درآمیخته‌اند بنابراین باید بررسی‌های شرکت آب و فاضلاب باعث جدا شدن این دو شبکه از یکدیگر شود.

وی با اشاره به اینکه بخش بعدی آب‌های سطحی به آب رودخانه مرتبط است، گفت: ما در همدان چندین رشته رودخانه دائمی و فصلی داریم که بر حسب مطالعاتی که انجام شده حتی می‌توانند کمکی برای آب مورد نیاز آبیاری در باغات و غیر شرب شهری (شستشو و غیره) باشند.

این استاد معماری و شهرسازی با تأکید بر اینکه جداسازی فاضلاب از رودخانه‌ها نیز بر عهده شرکت آب و فاضلاب است، اذعان کرد: اگر فاضلاب از رودخانه جدا شود این رودخانه‌ها یکی از مقرهای گردشگری شهری به‌حساب می‌آیند.

عراقچیان با بیان اینکه در بسیاری از کشورهای دنیا رودخانه‌ها به همراه فضاهای تفریحی و مناسب اطراف خود عاملی برای گردشگری هستند، ادامه داد: درخصوص شهرسازی و طراحی شهر در جهت مدیریت و جمع‌آوری آب‌های سطحی نیز باید بگویم؛ ما در شهرهای سنتی همچون همدانِ 50 سال پیش، هیچ مشکلی با این موضوع نداشتیم زیرا چشمه‌ها و قنات‌ها بدون داشتن کمترین آلودگی خود بستری برای آب‌های سطحی شهر به‌حساب می‌آمدند.

وی ادامه داد: همدان شهر هزارچشمه بوده و نقشه چشمه‌ها و قنات‌های آن نیز موجود است. یکی از همکاران ما استاد صاحب محمدی‌منصور، به درخواست اداره کل راه و شهرسازی در خصوص چگونگی احیای رودخانه‌های شهر همدان ورود کرده، درست مشابه کاری که در کره جنوبی و دیگر کشورها انجام شده است.

وی ادامه داد: بنابراین یقیناً امکان پاک‌سازی منابع آب‌های سطحی وجود دارد؛ اینکه می‌گویند نمی‌شود حرف غلطی است زیرا ما در رشد شتابان گذر از زندگی سنتی به زندگی مدرن که در پی آن از شهرسازی سنتی به شهرسازی مدرن رسیدیم، رودخانه‌ها را پوشانده و آن‌ها را عملاً به مجراهای دفع فاضلاب شهری بدل کردیم که نمونه‌های آن در پشت آرامگاه بوعلی، سرپل یخچال و خیابان بین‌النهرین قابل مشاهده است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه اجرای این مهم نیازمند اراده است افزود: این اراده باید در مدیریت شهری به معنای عام نه فقط شهرداری و شرکت آب و فاضلاب وجود داشته باشد.

عراقچیان با اشاره به اینکه این کار در ساختار مدیریت شهری، نیازمند اداره‌ای است که حتی در آن دستگاه قضائی ورود داشته باشد تصریح کرد: این مهم ازآنجا نشات می‌گیرد که بخشی از منابع آبی، در تصرف شهروندان و یا حتی برخی ارگان‌ها قرار گرفته که البته سال گذشته بخشی از این حریم‌ها با ورود جدی دادستان آزاد شد اما باید ادامه‌دار باشد.

وی با تأکید بر اینکه برای آزادسازی حریم و بستر این منابع آبی نیازمند یک اراده قوی از سوی مدیریت ارشد استان هستیم، ابراز کرد: درواقع از این طریق رودخانه‌ها می‌بایست در مرحله نخست به‌منظور جذب توریسم و گردشگر، در مرحله بعدی به‌منظور استفاده مجدد از آب‌های سالم اما غیر آشامیدنی این منابع آبی و در نهایت رفع نیاز مشاغل نیازمند به آب خاکستری، احیا شوند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا با بیان اینکه در حال حاضر آب مصرفی کارواش‌های شهری از چاه است در صورتی که می‌توان به جای آن از منابع آبی رودخانه و چشمه‌ها استفاده کرد و آن‌ها را موظف به تصفیه فیزیکی این آب‌ها به‌صورت مجدد کنیم، تشریح کرد: علاوه بر آن می‌توان از این آب‌ها برای کمک به تأمین آب مورد نیاز در نیروگاه‌ها و صنایع پتروشیمی نیز استفاده کرد.

عراقچیان افزود: علاوه بر آنچه گفته شد این آب‌ها را می‌توان در آبیاری باغ‌ها و کشاورزی شهری نیز به کار گرفت چراکه بسیاری از آن‌ها از این رودخانه سهم آب دارند اما به‌دلیل آنکه متأسفانه آب این رودخانه با آب فاضلاب مخلوط شده امکان استفاده از آن‌ها برایشان ممنوع است.

وی با بیان اینکه احیای این منابع آبی در شهر، ما را در رسیدن به زندگی پایدار شهری کمک می‌کند، افزود: علاوه بر این، پایداری برای فعالیت‌های مرتبط با آب نیز فراهم شده و درعین حال بخشی از کمبود آب را جبران می‌کند.

این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که به لحاظ طراحی شهری در راستای مدیریت آب‌های سطحی در شهرها چه باید کرد؟ گفت: شهرسازان امروز ما جوان هستند. شهرسازی با چشمه و قنات را نمی‌شناسند. حال آنکه منِ نوعی با این نوع شهرسازی زندگی کرده و می‌دانم به عنوان مثال مظهر چشمه چیست؟ چند میله دارد؟ و حتی در خانه‌هایی زندگی کردم که در زیر‌زمین آن‌ها قنات و چشمه وجود داشت و همسایه‌ها برای بردن آب از آن به درب خانه ما مراجعه می‌کردند اما یک شهرساز جوان با این مهم آشنا نیست بلکه تنها آسفالت و خیابان در عرض‌ها و طول‌های مختلف و ماشین را دیده‌اند.

عراقچیان افزود: بنابراین یک ایراد اساسی در ساختار دانشگاهی ما وجود دارد. شهرسازان ما باید در خصوص پایداری درست طراحی شهری آموزش‌های لازم را کسب و بعد به این مهم اعتقاد پیدا کنند؛ البته اعتقاد مدیران شهری به این موضوع نیز جایگاه ویژه‌ای دارد که متأسفانه به نظر من هنوز این امر محقق نشده است.

وی با بیان اینکه در حال حاضر مشابه دعوایی که بین پزشکی مدرن و طب سنتی وجود دارد را می‌توان در شهرسازی سنتی و مدرن نیز مشاهده کرد افزود: این درحالی است که در پایداری شهری که مد نظر ماست تنها فناوری جدید کارساز نیست بلکه از فناوری قدیم هم می‌شود استفاده کرد.

وی ادامه داد: هیچ‌کس به این امر معتقد نیست که می‌توان آب مورد نیاز شهر 500 هزار نفری را با چشمه و رودخانه تأمین کرد اما به‌نظر من همین‌که پنج درصد از این نیاز هم از این طریق تأمین شود می‌تواند تأثیرگذاری لازم را در پایداری شهر داشته باشد.

این استاد معماری و شهرسازی در واکنش به این سؤال که در برخی از شهرها در راستای جداسازی آب‌های سطحی در شهر کانال‌های جدا در نظر گرفته شده اما در همدان همواره به هنگام بارندگی شاهد بالازدگی آب از منحول‌های فاضلاب و بالا زدن آب از خانه هستیم که خود منجر به بروز اختلاف در بین شهرداری و شرکت آب فاضلاب بر سر وظیفه مدیریتی می‌شود، نظر شما در این باره چیست؟ گفت: باید دید نظر قانون دراین‌باره چیست.

عراقچیان ادامه داد: آنچه در حال حاضر مهندسان تأسیسات در خانه و ساختمان انجام می‌دهند این است که برای فاضلاب و آب‌های سطحی دو شبکه مجزا درنظر می‌گیرند به‌طوری‌که تا جلوی درب ساختمان و خانه می‌بایست ادامه داشته باشد اما در قانون هنوز مشخص نیست وظیفه مدیریت آب سطحی جداشده از ساختمان‌ها بر عهده کیست؟ همین امر خود محل اختلاف است بنابراین باید برای این مهم قانون لازم تدوین و تهیه شود.

دبیر جامعه اسلامی مهندسان همدان نیز در ادامه با اشاره اینکه جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی در شهرها یکی از وظایف مهم شهرداری‌هاست که باید در چهار بخش انجام شود گفت: نخست بخش تصمیم و برنامه‌ریزی است بدین مفهوم که مدیریت شهری (شهردار و شورای شهر) می‌بایست قصد لازم برای این مهم را داشته و در برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت سالانه، میان‌مدت پنج سالانه، بلندمدت 20 ساله و بودجه‌ریزی، مورد توجه قرار دهند.

محسن صادقیان با بیان اینکه در مرحله بعد این موضوع نیازمند گرفتن مشاوری ذی‌صلاح است که بتواند نقاط حادثه‌خیز را در شهر شناسایی و در دوره‌های زمانی چندسالانه نسبت به طراحی زیرساخت‌ها اقدام کند، گفت: مرحله بعدی اجرای این امر به نگهداری از زیرساخت‌ها و کارهای اجراشده در طرح بازمی‌گردد که مبتنی بر مدیریتی با احساس مسئولیت است که حتی اهمیتی بیشتر از اجرای طرح دارد.

وی با اشاره به اینکه قاعدتاً از ابتدای فصل پاییز تا پایان زمستان و حتی در فصل بهار مدیریت آب‌های سطحی در بحث نگهداری شهر اهمیت ویژه‌ای دارد تشریح کرد: جالب است بدانید آب‌های سطحی شامل آب باران و بارش‌ها، روان‌آب‌ها، قنوات شهری و آب‌های حاصل از شست‌وشوی و آب‌های تخلیه‌شده از پی ساختمان‌ها است.

وی با تأکید بر اینکه بعد از تصمیم‌سازی و طراحی سیستم جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی، به‌دلیل هزینه‌بر بودن طرح، اجرای آن ممکن است تا سال‌ها زمان نیاز داشته باشد که به‌نظر من برای شهری همچون همدان این زمان حداقل 20 سال طول می‌کشد گفت: اجرای این طرح از سال‌ها قبل (سال‌های 86 تا 92) در همدان آغاز شده و به ‌احتمال بسیار همدان دارای طرح جمع‌آوری آب‌ها سطحی است.

دبیر جامعه اسلامی مهندسان همدان با اشاره به اینکه حتی در آن دوره، مدیریتی برای این موضوع در شهرداری ایجاد شد که حتی به‌عنوان الگو در سطح کشور مورد توجه قرار گرفت خاطرنشان کرد: در نهایت پس از تصمیم‌سازی و طراحی در اجرا، این کار می‌بایست از طریق پیمانکار واجد شرایط انجام شود.

صادقیان با بیان اینکه در اجرای این طرح در بدو امر باید نقاط حادثه‌خیز مورد توجه قرار گیرند، افزود: بر این اساس اگر بخواهیم در خصوص شهر همدان صحبت کنیم می‌بایست اولویت‌بندی اجرای طرح نقاط شمالی شهر که حاشیه شهر را شامل شده و به هنگام بارش‌ها مسئله‌سازتر است، مورد توجه قرار گیرد.

وی با بیان اینکه اجرایی شدن این کار در بدو امر از نقاط حادثه‌خیز، مبتنی بر مدیریت عقلانی حاکم بر شهر است، افزود: جمع‌آوری ‌آب‌های سطحی خود شامل جزئیاتی همچون شیب عرضی و طولی معابر و خیابان‌ها و کوچه‌های شهری، جدول‌ها، مسیل، جوی‌ها، کانیوها، کانال‌ها و رودخانه‌ها است؛ بنابراین در حوزه نگهداری وضعیت می‌بایست نقاط مسئله‌ساز شناسایی و نسبت به تعمیر و بازگشایی آن‌ها توسط مناطق اقدامات لازم انجام شود.

دبیر جامعه اسلامی مهندسان همدان با اشاره به اینکه مهم‌ترین مشکل ما این است که برگ‌هایی که در فصل پاییز از درختان در معابر ریخته می‌شود با نفوذ در مجرا و راه‌آب‌ها منجر به بسته شدن آن‌ها می‌شود، افزود: پس انتظار می‌رود شهرداری با بهره‌گیری از شیکرها به یکباره نسبت به ریختن برگ درختان و جمع‌آوری آن‌ها اقدام کند زیرا در غیر این صورت این مهم زمان‌بر بوده و امکان جمع‌آوری کامل آن‌ها مهیا نخواهد شد.

صادقیان با اشاره به اینکه علاوه بر شاخ و برگ متأسفانه برخی از شهروندان نیز اقدام به ریختن زباله در معابر می‌کنند که در بسته شدن راه‌های تعریف‌شده برای آب‌های سطحی مؤثر است، خاطرنشان کرد: درخصوص اختلاف بین شرکت آب و فاضلاب و شهرداری در خصوص ساماندهی آب‌های سطحی باید بگویم اصولاً نباید این اختلاف وجود داشته باشد زیرا طبق قانون این مهم بر عهده شهرداری‌هاست و تنها در یک مؤلفه آن هم در خصوص رودخانه است که هر دو دستگاه نظر دارند.

وی با بیان اینکه در این مورد شهرداری معتقد است که نباید فاضلاب در داخل رودخانه ریخته شود افزود: از طرفی شرکت آب و فاضلاب نیز به هنگام بالازدگی آب از منهول‌ها اعتقاد دارد نباید آب‌های سطحی در این محفوظ‌های فاضلاب شهر ریخته شود که این مهم قابل پذیرش است زیرا سیستم‌های به کار گرفته‌شده برای آب و فاضلاب پاسخگوی این حجم از آب به هنگام بارش‌ها نیست.

دبیر جامعه اسلامی مهندسان همدان افزود: در این بین خوشبختانه شیب طبیعی همدان به مدیریت شهری در جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی کمک شایانی کرده اما چنان که گفته شد نباید انتظار داشت که آب‌های سطحی در درون منهول ریخته شود و این مهم انتظار ناثوابی است.

صادقیان با اشاره به اینکه شهرداری‌ها باید این آب‌ها را از کانیوها به جوی‌ها و از جوی‌ها به کانال‌ها و سپس مسیل‌ها و رودخانه‌ها انتقال دهد، گفت: حتی در حال حاضر در سیستم جمع‌آوری فاضلاب و آب‌های سطحی در ساختمان‌ها نیز توصیه می‌شود که این مهم در دو شبکه مجزا انجام شود زیرا در صورت امکان بهره‌برداری از آب‌های سطحی جهت کشاورزی و مصارف این‌چنینی به دلیل سالم بودن به لحاظ شیمیایی فراهم می‌شود.

وی در خاتمه عنوان کرد: گرچه از سال‌های پیش طرح جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی در همدان آغاز شد اما آنچه مسلم است اینکه در این خصوص نیازمند طرح جامعه هستیم.