مسجد جامع ساوه با گنبد خشتی و گلی از یادگارهای تاریخی نیاکان ایرانیان بوده که هم دوره با مسجد جامع اصفهان و اردستان در عصر سلجوقیان بنا شده است که یکی از آثار منحصر به فرد معماری دوره اسلامی به شمار می‌رود.

بسیاری از باستان شناسان دوره اسلامی، مسجد جامع ساوه را یکی از اولین مساجد بنا شده در ایران می‌دانند و به واسطه اینکه تماما از خشت و گل ساخته شده در نوع خود بی نظیر بشمار می‌رود.

همچنین در این اثر تاریخی نمودهای از سه دوره تاریخی شامل قبل از اسلام، قرون اولیه اسلام و دوران صفوی در آن دیده می‌شود و به واسطه همین مساله در سال 1310 به عنوان اولین اثر تاریخی استان مرکزی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

پس از چند مدت مطالبه گری برای ثبت جهانی این اثر ماه گذشته، مدیر پروژه ثبت مساجد ایرانی در سفری یک روزه به شهرستان ساوه سفر و همزمان با این سفر مقدمات قرار گیری مسجد جامع تاریخی ساوه در فهرست آثار تاریخی سازمان فرهنگی یونسکو در دستور کار قرار گرفت.

مرمت، تملک اراضی، ایجاد زیرساخت‌های رفاهی ویژه گردشگران و کاوش‌های باستان شناسی از جمله اقدامات لازم برای قرار گرفتن مسجد جامع تاریخی ساوه در فهرست یونسکو است

ثبت یک اثر تاریخی در فهرست آثار جهانی علاوه بر دارا بودن ویژگی‌های تاریخی نیازمند انجام برخی مقدمات از سوی متولیان است که به گفته رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ساوه، مرمت، تملک اراضی، ایجاد زیرساخت‌های رفاهی ویژه گردشگران و کاوش‌های باستان شناسی از جمله اقدامات لازم برای قرار گرفتن مسجد جامع تاریخی ساوه در فهرست یونسکو است.

رضا ایاز روز شنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با اشاره به اینکه این چهار برنامه هم اکنون در دستور کار قرار دارد افزود: با همکاری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در تلاش هستیم تمام این مقدمات تا پایان امسال انجام تا پرونده این مسجد همزمان با 20 مسجد تاریخی کشور برای ثبت در فهرصت آثار تاریخی جهانی به یونسکو ارسال شود.

وی یادآور شد: مرمت مسجد جامع به عنوان یک طرح اولویت دار از سال‌های گذشته در دستور کار قرار گرفته و تاکنون درچند نوبت انجام شده است.

ایاز گفت: امسال نیز 20 میلیارد ریال برای مرمت تزئیات کاشی و آجری مسجد جامع تاریخی و پاکسازی برخی بخش‌های آن اعتبار مصوب شده که در آینده نزدیک عملیات اجرایی آن آغاز می‌شود.

وی با اشاره به اینکه تملک سه ملک در حاشیه مسجد از دیگر دستورکارها برای ایجاد مقدمات ثبت جهانی این اثر است خاطر نشان کرد: برای تحقق این برنامه هم اکنون در حال رایزنی برای تامین اعتبار از محل اعتبارات دولتی و عمومی بین بخشی در شهرستان هستیم.

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ساوه یادآور شد: همچنین در راستای ایجاد امکانات رفاهی، هم اکنون طرح سالن جلسات و سرویس‌های بهداشتی و نمازخانه با 15 میلیارد ریال اعتبار تخصیص یافته در حال احداث است.

کاوش‌ها پس از تایید پژوهشکده باستان شناسی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز آغاز می‌شود

به گفته ایاز، کاوش‌های باستان شناسی از دیگر اولویت‌های کاری این اداره است که هم‌اکنون اسکن لیزی در محوطه مسجد جامع توسط پیمانکار طرح انجام شده که کاوش‌ها پس از تایید پژوهشکده باستان شناسی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز آغاز می‌شود.

مسجد جامع در جنوب شهر ساوه و در انتهای خیابان سلمان ساوجی واقع شده که دارای 2 ایوان، یک صحن و گنبدی در جنوب، یک مناره، شبستان و محراب‌های متعدد و قدیمی منقش با خط کوفی و 2 محراب با خط ثلث است.

به عقیده کارشناسان میراث فرهنگی احتمال می‌رود مسجد جامع ساوه بر بنای قدیم‌تری ساخته شده است به این معنی که از مصالح مسجد قدیمی‌تر یا بنای قدیمی‌تری مانند آتشکده در معماری مسجد شبستانی استفاده شده و در واقع 17 لایه تاریخی در داخل گنبدخانه و فضای همجوار آن گواهی بر این مدعاست.

مسجد اولیه در واقع مسجدی شبستان‌دار بوده است و عمده مصالح به کار رفته در آن خشتی بوده و شواهد حاکی از آن است که دوره ساخت مسجد شبستانی به سبک خراسانی و رازی مربوط به دوران آل‌بویه یا دیلمان است.

پس از دوره آل بویه و استقرار سلجوقیان، عملیات ساخت ایوان‌سازی و مناره در مسجد جامع ساوه نیز آغاز شده و واقع از قرن 6 هجری این مسجد دارای ایوان، گنبد، گنبدخانه و مناره شده است.

این مسجد در دوره‌های مختلف تاریخی با اضافه شدن تزئینات و معماری خاص هر دوره همچنان به حیات و کارکرد اصلی خود ادامه داد، در دوران پهلوی اول با توجه به رونق مناطق و مساجد مرکز شهر ساوه از جمله مجموعه مسجد انقلاب، به دلیل تراکم جمعیت و مراکز اقتصادی حول آن، برگزاری آئین‌های مذهبی از جمله نماز جمعه از مسجد جامع به مسجد انقلاب واقع در میدان انقلاب این شهر منتقل شد.