امروزه حال تالاب‌های‌ ایران خوب نیست چه تالاب‌هایی مانند بختگان، پریشان، گاوخونی، هامون، جازموریان، میقان که در اقلیم خشک و نیمه‌خشک کشور قرار دارند و چه آن‌هایی که در مناطق مساعدتر و نوار شمالی کشور قرار گرفته‌اند، از تالاب انزلی گرفته تا بوجاق، گمیشان، آقگل، زریوار و غیره وضعیت ناگواری دارند.
در این بین مباحثی همچون آلودگی تالاب‌ها، عدم تأمین حق‌آبه، کاهش بارش‌ها از‌جمله عواملی است که این حال ناخوش را برای تالاب‌های ایران به‌ویژه تالاب‌های استان همدان رقم زده است، به طوری که امروز بیشتر تالاب‌ها نفس‌های آخر خود را می‌کشند و برخی از آن‌ها همچون چم‌شور به طورکامل خشک شده‌اند.
متخصصان و دوستداران محیط زیست همواره بر حفاظت و احیای تالاب‌ها و همچنین بهره‌برداری خردمندانه از این عرصه‌های طبیعی تأکید داشته‌ و دارند و به همین منظور از سال‌های قبل طرح بین‌المللی «حفاظت از تالاب‌های ایران» به‌عنوان یکی از طرح‌های مشترک بین سازمان حفاظت محیط زیست و دفتر برنامه توسعه ملل متحد در ایران در دستور کار بوده و هست.
اخیراً نیز سرپرست معاونت محیط زیست دریایی و تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط زیست به‌عنوان مجری ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران منصوب شد، بنابراین با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص سیاست‌های تعریف‌شده گفت‌وگویی با وی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
احمدرضا لاهیجان‌زاده با بیان اینکه در تاریخ و استانداردهای نانوشته همیشه عنوان می‌شود که اگر شما می‌خواهید بدانید مدیریت و حکمرانی آب به‌صورت صحیح و بر اساس عدالت در یک جامعه رقم خورده، وضعیت تالاب‌های آن کشور و یا منطقه و استان را ببینید گفت: به دیگر سخن اگر حال تالاب‌های یک استان خوب و زنده و قابلیت ارائه خدمات اکوسیستمی داشته باشد باید گفت که در آنجا مدیریت منابع آبی به‌درستی انجام شده است.
وی ادامه داد: در این بین آنچه مسلم است اینکه شرایط حاکم بر منابع آبی به‌ویژه تالاب‌ها تقریباً ارتباطی با مسائل آب و هوایی و تا حدودی اقلیمی ندارد زیرا همانطور که مثلاً در جنوب شرقی کشور تالاب‌هامون بر اساس مشکل حقابه از سوی کشور افغانستان دچار مشکل شده، در جنوب غرب نیز تالاب‌های حورالعظیم و شادگان و در مرکز تالاب گاوخونی و تالاب‌های استان فارس و شمال نیز تالاب انزلی و میانکاله با مشکل مواجه‌اند.
مجری ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران با تأکید بر اینکه این وضعیت بیانگر آن است که ما در تمام نقاط کشور با شرایط آب و هوایی متفاوت، مشکل داریم، اذعان کرد: با این شرایط می‌توان گفت ما در تأمین نیاز آبی و حقابه‌های طبیعی که هزاران سال این تالاب‌ها را تغذیه می‌کرد دچار سوء‌مدیریت شده و همین امر باعث وضعیت اسف‌بار فعلی تالاب‌ها است.
لاهیجان‌زاده افزود: وقتی چرایی این سوء‌مدیریت را مورد بررسی قرار می‌دهیم مشخص می‌شود در بیشتر این تالاب‌ها ما با موضوعاتی همچون برداشت آب از رودخانه‌ها بیش از توان اکولوژیکی، حفر چاه در حوزه‌های آبریز و بر روی آبخوان‌ها و برداشت بی‌رویه از منابع آبی مواجهیم که بر دبی آب رودخانه‌ها و بروز فرونشست‌ها تأثیرگذار است.
وی با تأکید بر اینکه در بیشتر موارد آب تالاب‌ها از محل آب رودخانه‌ها تأمین شده و درواقع مقصد نهایی این رودخانه‌ها تالاب است، اذعان کرد: بنابراین وقتی مشخص است که تاکنون در حوزه مدیریت منابع آب و حکمرانی آن مسیر را اشتباه رفتیم، باید اصلاحات لازم را در دستور کار قرار داده و به‌تدریج راهکارهای درست را جایگزین اشتباهاتمان کنیم.
مجری طرح ملی حفاظت از تالاب‌های کشور افزود: برای مثال در حال حاضر یکی از مشکلات محیط زیستی مؤثر بر شرایط اسف‌بار تالاب‌ها، وجود بی‌شمار چاه غیرمجاز است که برخورد جدی باید در دستور کار قرار گرفته و همه آن‌ها مسدود شوند.
لاهیجان‌زاده با بیان اینکه بر اساس برخی از آمارها تعداد چاه‌های غیرمجاز در کشور بین 400 تا 450 هزار حلقه است که رقم بسیار بالا و سنگینی است، اذعان کرد: در حوزه سیاست‌گذاری برای احیای تالاب‌ها، گام نخست تدوین و به تصویب رساندن قانون حفاظت تالاب‌ها بود که در سال 96 این کار توسط سازمان حفاظت از محیط زیست بالأخره با پیگیری مداوم انجام شد.
وی خاطرنشان کرد: دومین اقدام تهیه آیین‌نامه‌های اجرایی این قانون بود که به تصویب دولت رسید و طبق آن تأکید شد که نیاز آبی تالاب از نظر اولویت‌بندی بعد از تأمین نیاز آب شرب در دستور کار وزارت نیرو قرار گیرد.
وی با اشاره به اینکه در این فرایند دولت برای تالاب‌ها جایگاه قانونی تعریف کرده افزود: درواقع بعد از انجام مطالعات نیاز آبی تالاب‌ها توسط سازمان حفاظت از محیط زیست در استان‌ها و مشخص شدن آن، می‌بایست این موضوع به وزارت نیرو ابلاغ شود چراکه طبق قانون، وزارت نیرو موظف به تأمین این نیاز آبی است.
این مقام مسئول با ابراز اینکه یقیناً تأمین نیاز آبی تالاب‌ها نیازمند تأمین مقدمات و فعالیت‌های گسترده و فراوانی است، خاطرنشان کرد: برای مثال اجرای کامل الگوی کشت می‌بایست توسط وزارت جهاد کشاورزی و با همکاری وزارت نیرو صورت گیرد تا در پی آن تاحدودی اضافه برداشت‌های انجام طی سنوات قبل جبران شود.
لاهیجان‌زاده مباحث بعدی را بستن چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتور هوشمند بر روی چاه‌های مجاز کشاورزی و برخورد با پمپ‌های غیرمجاز که روی رودخانه‌ها نصب می‌شود، دانست.
وی با بیان اینکه کاهش مصرف آب در صنعت و شرب از دیگر رویکردها است که می‌بایست در مدیریت صحیح منابع در دستور کار قرار گیرد خاطرنشان کرد: آنچه حائز اهمیت است اینکه تمام این مقدمات باید فراهم شود تا بتوان روی تخصیص حقابه‌ها و جریان دوباره آن حساب باز کرد.
وی با اشاره اینکه این مطالبات از سوی سازمان حفاظت از محیط زیست به دستگاه‌های متولی ابلاغ و روند حقوقی آن در جلسات متعددی که با این دستگاه برگزار می‌کنیم پیگیری می‌شود، اظهار کرد: در این زمینه اسناد بسیاری نیز تهیه شده و به تصویب رسیده که منطبق با آن دستگاه‌های متولی همچون وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان صمت هر یک می‌بایست به‌عنوان عمده بهره‌برداران به وظیفه خود عمل کنند.
مجری طرح ملی حفاظت از تالاب‌های کشور ادامه داد: بخشی از اقدامات نیز شامل فعالیت‌های فیزیکی است، مثل لایروبی مسیر رودخانه‌ها که طی سیلاب‌ها مسدود و یا محدود شده‌اند که بعضاً توسط خود سازمان حفاظت از محیط زیست و وزارت نیرو در استان‌ها انجام می‌شود.
لاهیجان‌زاده با تأکید بر اینکه علاوه بر انجام این کارهای عمومی هر یک از تالاب‌ها در بستر احیا دارای یک برنامه مخصوص به خود است عنوان کرد: درواقع برای همه تالاب‌ها، طرح جامع مدیریت به‌عنوان یک سند بالادستی تهیه شده که بر اساس آن به‌صورت مفصل و با جزئیات حوزه آبریز تالاب تهیه و مشخص می‌شود که باید چه اقدام تخصصی انجام شود تا در پی آن تالاب مورد نظر شرایط احیا پیدا کند.
وی در واکنش به این سؤال که آیا این طرح حفاظت و تهیه طرح جامع مدیریتی برای همه تالاب‌ها به‌ویژه تالاب‌های فصلی نیز انجام خواهد شد؟ نکته بعدی اینکه شما از وظیفه‌مندی دستگاه‌ها سخن می‌گویید اما در بیشتر موارد شاهد هستیم که ضمانت اجرایی برای انجام این وظایف تعریف نشده و سازمان حفاظت از محیط زیست بنا به نگاه نظارتی، امکان ورود قضائی به موضوع را ندارد؛ مثلاً امروز تالاب پیرسلمان همچنان در پی کشت دوم کشاورزان با مشکل روبه‌رو است و یا اینکه در آق‌گل باوجود مصوبه تخصیص حقابه، این کار نجام نمی‌شود، نظر شما چیست؟ تشریح کرد: در حال حاضر اولویت سازمان حفاظت از محیط زیست در مبحث تهیه و تدوین طرح‌های جامع مدیریتی، احیای تالاب‌های با منشأ گرد و غبار است.
مجری حفاظت از تالاب‌های کشور، ادامه داد: بر اساس مطالعاتی که انجام شده امروز سطح وسیعی از اراضی تالاب‌ها کانون گرد و غبار بوده و یا مستعد برای تبدیل شدن به کانون‌های گرد و غبار است؛ بنابراین منطقی است که اولویت نخست ما این موضوع باشد و در ادامه تالاب‌های کوچک‌مقیاس را نیز شامل شود.
لاهیجان‌زاده، خاطرنشان کرد: در رابطه با استان همدان و تالاب مشترکی که با استان مرکزی وجود دارد باید بگویم هر دو استان باید برای مانایی این تالاب همکاری کنند.
وی با بیان اینکه آبگیری این تالاب تاحدودی تابع بارندگی‌های سالیانه است ابراز کرد: مسلماً باید حداقل نیاز آبی این تالاب تأمین شود که به‌صورت مستمر در این تالاب آب وجود داشته باشد.
وی با ابراز اینکه در خصوص ضمانت اجرا نیز باید بگویم مطمئناً تضمین لازم پیش‌بینی شده و سازمان می‌تواند در صورت عدم انجام تعهدات نسبت به دستگاه خاطی در مراجع قضائی اقامه دعوا کند که نمونه آن را در استان اصفهان شاهد بودیم که خوشبختانه نتایج نسبتاً مناسبی را نیز در پی داشت.
این مقام اجرایی ادامه داد: درواقع دستگاه متولی باید بداند اگر برای تأمین نیاز آبی طبق دستورالعمل به وظایف خود عمل نکند می‌بایست در مراجع قضائی پاسخگو باشد؛ بنابراین این موضوع به‌صورت جدی‌تر در دستور کار سازمان محیط زیست قرار خواهد گرفت.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ به‌نظر می‌رسد اجرای طرح احیای تالاب‌های کشور، نوعی سند بالادستی برای به جریان افتادن مدیریت و حکمرانی صحیح منابع آب در کشور است که نه‌تنها عواید آن به محیط زیست بازمی‌گردد؛ بلکه زیست‌پذیری شهرها را نیز بهبود خواهد بخشید؛ بنابراین انتظار می‌رود سازمان حفاظت از محیط زیست استان به‌عنوان یک اولویت، اجرایی شدن این امر را در استان به‌صورت جدی پیگیری کند.

طاهره ترابی مهوش