انقلاب اسلامی که در سال 1357 با برچیدن نظام استبدادی شاهنشاهی در کشور حاکم شد، تنها یک انقلاب سیاسی که منجر به تغییر در دستگاه حکمرانی شود، نبود و مجموعه گفتارهای امام راحل از زمانی که در پاریس بودند تا بعد از آن نشان می‌داد این انقلاب و نظام برآمده از آن باید منجر به تغییر تمام روندهای حکمرانی بعد از انقلاب شود.

در واقع با اینکه ایده انقلاب ما سیاسی بود، اما از همان ابتدا تحقق آن به شکل فرهنگی رخ داد اما نظامات ما نه‌تنها تغییری نکردند بلکه همان بسط حکمرانی نظامات پیش از انقلاب شد. این نظامات از نظام سیاسی، الگوی توسعه و نظام ارتباطی گرفته تا توزیع منابع و منافع وضعیت تولید، تهذب و آزادی احزاب و... که به‌عنوان شاخص‌های حکمرانی مطرح هستند را شامل می‌شود. متأسفانه بعد از انقلاب و در نظام برآمده از انقلاب، نظام به سمتی رفت که نه ادامه نظام پهلوی باشد و نه ادامه‌دهنده آرمان‌های انقلاب. انقلاب در عمل به روبنای فرهنگی رسانه‌ای و ایدئولوژیک تبدیل شد و تغییر و تحول در زیربنا رخ نداد.

با ذکر این مقدمه آنچه می‌خوانید گفت‌وگوی خبرنگار گروه خبری سپهرغرب با دبیر ستاد مردمی جبهه فرهنگی انقلاب و عضو هیئت‌علمی دانشگاه پیام نور در خصوص علل و عوامل ضعف در نظام‌سازی فرهنگی انقلاب اسلامی است. در ادامه مشروح گفتگو با وی می‌آید:

حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی جوادی در ابتدای سخنان خود بیان کرد: براساس یک باور و اعتقاد و در یک چارچوب به نام مکتب اسلام که مبتنی بر جهان‌بینی توحیدی بود، انقلاب اسلامی شکل گرفت که مبتنی بر دو واژه «جمهوری و اسلامی» استوار شد، قصد اولیه این بود که انقلاب بتواند ابتدا در بدنه خود و در نهایت در عرصه بین‌الملل، فرهنگ ناب اسلامی را گسترش داده و زیست و سبک زندگی مردم را از وضع موجود به سمت مطلوب اسلامی سوق دهد.

وی سپس در تبیین این بخش خاطرنشان کرد: این کار به‌شدت حیاتی و به همان شدت سنگین بود. ما برای تغییر فرهنگ موجود و تبدیل آن به فرهنگ مطلوب در یک مبارزه همه‌جانبه قرار داشتیم، شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری‌اسلامی» نیز به‌عنوان یکی از شعارهای اصلی شکل‌گیری جمهوری اسلامی مطرح شد که مبتنی بر مبارزه و نفی فرهنگی بود که در غرب و شرق وجود داشت.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه پیام نور بیان کرد: اینکه جمهوری اسلامی چقدر موفق شد فرهنگ درونی خود را سازماندهی کرده و این فرهنگ منسجم را در عرصه بین‌المللی گسترده کند، نیازمند کنکاش و بررسی بیشتر است اما آنچه اکنون مهم بوده و باید روی آن متمرکز شویم این است که کشور جمهوری اسلامی به‌عنوان یک پیکره و موجود، توان لازم خود را برای تغییر فرهنگ و بهبود فرهنگ به‌کار گرفته یا خیر؛ به عبارت دیگر آیا سعی خود را به معنای کامل در تغییر فرهنگ و تبدیل فرهنگ مصرفی و طاغوتی به فرهنگ تابعیتی و ولایتی به کار گرفته یا خیر؟

حجت‌الاسلام و المسلمین جوادی اظهار کرد: ما می‌دانیم که از ابتدای وقوع انقلاب اسلامی، امام راحل برای سازمان‌دهی این روند تغییر، ستادی را به نام ستاد انقلاب فرهنگی شکل دادند. به این معنا که اگر انقلاب، سیاسی بوده آیا به فرهنگ به مثابه تغییر سیاسی توجه کرده‌ایم یا خیر. امام (ره) این نقطه را نشانه گرفته و معتقد بود ما باید در فرهنگ هم انقلاب کرده و در عرصه‌های مختلف، زیست بشری مبتنی بر اندیشه و آرمان اسلامی را ارائه کنیم.

وی با تأکید بر اینکه ستاد انقلاب فرهنگی برای این امر و تدوین ساختار شکل گرفت، افزود: این ستاد مقدماتی فراهم کرد و طبیعتاً افرادی که در این مجموعه شروع به کار کردند، چون اول کار بود با فراز و نشیب‌هایی در ساختارسازی و سازماندهی کردن مواجه شدند.

دبیر ستاد مردمی جبهه فرهنگی انقلاب با ذکر این پرسش که آیا انقلاب اسلامی تلاش لازم و کوشش کافی برای ایجاد فرهنگ اسلامی از خودش بروز داده یا خیر؟ توضیح داد: این اتفاق به شکل کامل نیفتاده، بررسی علل و عوامل این عدم موفقیت از تغییر فرهنگ موجود به فرهنگ اسلامی نیازمند اندیشکده‌های متعددی است که روند تغییر فرهنگ در کشور را آسیب‌شناسی کرده و موفقیت‌ها و موانع تغییر را با کار پژوهشی جدی شناسایی کنند. ضمن اینکه نیاز است این مسئله بررسی شود که خودمان چقدر به تغییر فرهنگ و تبدیل سبک زندگی که با آن انس گرفته بودیم و تغییر آن به سمتی که تازه قرار است امتحان کنیم، علاقه‌مندیم.

حجت‌الاسلام و المسلمین جوادی با اشاره به بخش کلان قضیه انقلاب فرهنگی متذکر شد: جمهوری اسلامی در بخش کلان یک تغییر اساسی ایجاد کرده و آن روحیه استکبارستیزی است، یعنی اگر بخواهیم در نگاه کلان به فرهنگی که از جمهوری اسلامی تولید شده نمره بدهیم اینکه جمهوری اسلامی توانسته شعار «نه شرقی، نه غربی» را در درون خود به‌صورت یک مبنا ایجاد و حفاظت کند و در عرصه بین‌المللی نیز این شعار را به منصه ظهور برساند، مردم را به این سمت دعوت کرده، فراخوان عمومی بدهد و پرچم‌دار مبارزه با طواغیت مالی، فرهنگی، نظامی و سیاسی باشد، نمره بالایی کسب خواهد کرد.

وی با این بیان که این مسئله از مقدمات تغییر فرهنگ است، یادآوری کرد: اینکه فرهنگ بر اساس مبارزه با استکبار، تکبر، زیاده‌خواهی‌های انسان‌های نامربوط و نامشروع آغاز شود، نقطه خوبی بوده که انقلاب اسلامی در این زمینه قطعاً توفیقات لازم را به‌دست آورده اما جزئیات و روند ریزتر نیازمند دقت و تلاش بیشتری است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه پیام نور همدان تصریح کرد: یکی از موانع اصلی تغییر فرهنگ موجود به فرهنگ مطلوب این است که ما جایگاه فرهنگی که می‌خواهیم به آن دست پیدا کنیم را نشناسیم؛ بنابراین نیاز است این موضوع بررسی شود که آیا ما به آن درجه از آگاهی به کامل بودن فرهنگی که مد نظرمان است دست پیدا کرده‌ایم؟ آن میزان مطالعه را نسبت به اسلام ناب به‌دست آورده‌‌ایم؟ آیا در بین چند 10 میلیون نفر در جمهوری اسلامی ایران، میزان مطالعه فرهنگیان و آحاد جامعه نسبت به این فرهنگ و مکتب افزایش پیدا کرده؟ این سؤالات مهم است و باید عرض کنم شاید بعد از اینکه انقلاب اسلامی هیجانات و شور انقلاب را پشت سر گذاشت به یک ساده‌انگاری رفتاری، فرهنگی و فکری دچار شده و فکر کردیم همین که انقلاب اسلامی رخ داد همه‌چیز خوب و کامل شده و نمره 20 می‌گیرد!

حجت‌الاسلام و المسلمین جوادی ادامه داد: خداوند متعال در قوانین شرعی دستور داده و فرموده به میزان سعی و تلاشتان بهره خواهید برد، خب ما الآن سعی و تلاش ارتقای علمی‌مان ضعیف است، سعی ما در افزایش سرانه مطالعه ضعیف است، در گفت‌وگوهای آزادانه علمی و پژوهشی ضعف عمومی داریم و... ما باید موانع درونی و بیرونی‌ خود را بررسی کنیم تا بتوانیم به راه حل درست دست پیدا کنیم.

وی سپس با بیان مصادیقی از فرهنگ‌های موجود اضافه کرد: شما وقتی وضعیت آموزش و پرورش را مشاهده می‌کنید، آیا آموزش و پرورشی که مبتنی بر تعلیم و تزکیه است شکل گرفته؟ معلم‌ها در این طریق حرکت می‌کنند؟ در فضای دانشگاه‌ها حفظ حریم‌ها مهم است، سؤال این است لزوماً دانشگاه اسلامی دانشگاه ترکیبی است؟ آیا باید پسرها و دخترها لزوماً در یک فرآیند آموزشی در یک مکان تجمیع شده و در کنار یکدیگر درس بخوانند؟ آیا اساتید دانشگاه ما دغدغه معیشت دارند یا بر اساس «لا اسئلکم علیه اجرا» عمل می‌کنند؟ آیا شاگردپروری وجود دارد یا انتقال مفاهیم خشک و بدون ارتباط انسانی انجام می‌شود؟ آیا آداب‌المتعلمین به عنوان محور کاربردی مورد توجه قرار می‌گیرد؟ آیا شیوه‌های آموزش از منظر اسلام با شیوه‌های آموزش از منظر غرب و شرق یکسان است؟ و... این سؤالات بنیادین است و تا حل نشود ما شاهد دانشگاه مثلاً اسلامی نخواهیم بود. مرحله بعدی این است که روشن کنیم این اسلامی کردن یعنی چه؟ وظیفه کیست؟ شکل را عوض کنیم اسلامی می‌شود یا تولیدات علوم باید مبتنی بر اندیشه دینی باشد؟

دبیر ستاد مردمی جبهه فرهنگی انقلاب تغییر و تحول فرهنگ را منوط به نهضت فرهنگی خواند که کار یک نهاد و دو مؤسسه نیست و گفت: باید دید متولیان فرهنگ نگاهشان به این سمت است که ما باید ابتدا فرهنگ را تغییر دهیم تا بعد مسائل دیگر اصلاح شود، یا صرف عنوان اسلامی در اقتصاد و سیاست و تربیت کفایت می‌کند؟ ما با سیاست و اقتصاد بدون فرهنگ یا فرهنگ غلط چگونه انتظار فرهنگ متعالی داریم؟

حجت‌الاسلام و المسلمین جوادی با اشاره به موانع موجود نیز گفت: فرهنگ باید در همه سلول‌ها و اجزای جامعه در جریان باشد، تا نباشد نمی‌توان انتظار داشت جامعه اسلامی با تشکیل ستاد و شورای عالی انقلاب فرهنگی، به جایگاه مطلوب دست پیدا کند؛ بنابراین ما به‌شدت نیازمند نهضت فرهنگی مردمی هستیم، مردمی که انقلاب کردند آیا در حوزه فرهنگ نیز حاضرند انقلاب فرهنگی راه بیندازند؟

وی با بیان اینکه تا زمانی که مردم به معنای عام کلمه و همه کارگزاران نظام احساس نیاز به یک نهضت فرهنگی نکنند در راه انقلاب فرهنگی درجا می‌زنیم، تشریح کرد: کارگزاران از بابت اینکه قدرت در دستشان است و موظف هستند که چارچوب‌هایی را تأمین کنند، موانع را از سر راه حرکت عمومی مردم در مسیر فرهنگ ناب بردارند، زمینه را برای حضور میدانی مردم در عرصه فرهنگی تسهیلگری کنند و به مردم میدان بدهند که حرکت عمومی ایجاد شود.

وی در ادامه اضافه کرد: وقتی ما می‌بینیم گاهی کارگزارانی در نظام اسلامی مسئولیت در دستشان است که دغدغه آن‌ها حزب و شخص خاص بوده، نگاهی به عرصه ولایی نظام جمهوری ندارند و نگاهشان به شرق و غرب است قاعدتاً آن‌ها نمی‌توانند بستر را برای حرکت عمومی در نهضت فرهنگی ایجاد کنند و اساساً خود این کارگزاران با این رویکرد از موانع اصلی تغییر فرهنگ خواهند بود.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه پیام نور اشرافی‌گری در بین کارگزاران را یکی از موانع اصلی حرکت به فرهنگ ناب اسلامی خواند و اعلام کرد: وقتی خانواده‌های این افراد قانون کشور را عوض می‌کنند، مسیر زندگی‌شان از رفت و آمد تا محل زندگی از مردم جداست و چشم به دیگران دوخته‌اند، نمی‌توانند زمینه‌ساز فرهنگ امام و امت باشند. امروز مردم باید ضرورت فرهنگ ناب را در درون خودشان ارتقا ببخشند و مردم ضریب اهمیت آن را بالا ببرند تا بتوانند در مقابل زیاده‌خواهی مسئولان ایستادگی کنند.

حجت‌الاسلام و المسلمین جوادی سپس بیان کرد: در حال حاضر فرهنگ دینی ما نسبت به ایام فاطمیه، عاشورا و ماه رمضان و... چقدر حساسیت دارد؟ این حساسیت باید در سایر عرصه‌های فرهنگی هم ایجاد شود، برای مثال مردم در نوع الگوی مصرف، سرانه خواندن و نوشتن، تولید علم و... نیز حساس شده و منتظر نباشند کارگزاران برای آن‌ها اقداماتی کنند. ما باید مردم را همواره در مقام افاضه به فرهنگ قرار دهیم نه استفاده‌کنندگان و مصرف‌کنندگان آن که اگر توانستیم بستر را برای اینکه مردم در تغییر فرهنگ موجود به سمت مطلوب مفید و مؤثر باشند، فراهم کنیم آن جامعه پویا خواهد شد. یعنی اگر کارگزاران به سمت اشتباه بروند مردم آن‌ها را به سمت اصلی برمی‌گردانند و خودشان نیز رشد خواهند کرد.

وی با اشاره به اینکه رهبر انقلاب همواره توصیه‌های جدی در خصوص نیاز به حرکت عمومی در فضای کشور را مطرح کرده و می‌کنند، گفت: این حرکت عمومی از عهده مردم و حلقه‌های میانی برمی‌آید، برای تغییر فرهنگ نیز نیازمند این هستیم که مردم یک حرکت عمومی انجام دهند تا جلوی فرهنگ و سبک غلط را بگیرند.

دبیر ستاد مردمی جبهه فرهنگی انقلاب در پایان سخنان خود نیز متذکر شد: مردم در عرصه‌های سیاسی تأثیر‌گذار هستند و با حضور خود چرخه را در اختیار یک فرد می‌گذارند، در بخش فرهنگی نیز باید نقششان محرز شود تا بتوانند تعیین‌کننده و تصمیم‌گیر باشند. ما باید این حس را در بدنه جامعه ایجاد کنیم که به اندازه توانشان (هم کارگزاران و هم عموم مردم) به سمت فرهنگ مطلوب حرکت کنند.

در خاتمه باید گفت؛ اکنون که انقلاب سیاسی 57 توانسته اقتدار لازم را در نظام بین‌المللی پیدا کند و اداره اجتماع را در مقیاس وسیع به عهده بگیرد، باید به سمت تحقق آرمان‌های خود حرکت کند که 46 سال بعد از وقوع انقلاب شکوهمند اسلامی زمان زیادی است تا کارآمدی دین در عینیت به اثبات رسیده و به همه بخش‌های زندگی در جامعه تسری پیدا کند. تحول در فرهنگ جامعه که از آن به‌عنوان «انقلاب فرهنگی» یاد می‌شود متضمن بقای حکومت اسلامی است و تردیدی در این امر وجود ندارد. اما گویا در حال حاضر مشکل، متولی است که مردم انتظار دارند مردم پرچمدار باشند و مردم نیز منتظرند کارگزاران حاکمیت کار را پیش ببرند! باید نقش‌ها مشخص شده و مسئولیت‌ها و تکالیف فارغ از نقش‌های تکالیفی دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی پیش برود که اگر دستورالعمل و بخشنامه می‌توانست نظام‌سازی فرهنگی کند وضعیت اکنون اینگونه نبود.

نکته پایانی اینکه دستیابی به آرمان انقلاب اسلامی مستلزم انقلاب فرهنگی به معنی تحول در علوم، ساختار‌ها، برنامه‌ریزی‌ها، نهادها و مناسبت‌های اجتماعی است و تحقق آن‌ها، مستلزم فراهم آمدن بستر‌های مناسب است.