در سطح جهانی، پیاده‌راه‌ها کاربردهای متنوعی دارند. ازجمله می‌توان به ایجاد فضاهای عمومی برای تفریح و تفرج، افزایش ایمنی عابران پیاده، کاهش وابستگی به خودروهای شخصی و تشویق به استفاده از حمل‌ونقل عمومی اشاره کرد. شهرهایی مانند کپنهاگ، بارسلونا و نیویورک با ایجاد پیاده‌راه‌های گسترده، نه‌تنها به بهبود محیط زیست شهری کمک کرده‌اند، بلکه جذابیت گردشگری خود را نیز افزایش داده‌اند. این شهرها نشان داده‌اند که پیاده‌راه‌ها می‌توانند به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای احیای مراکز شهری و تقویت اقتصاد محلی عمل کنند.
در ایران نیز، به‌ویژه در شهرهای تاریخی مانند اصفهان و شیراز، پیاده‌راه‌ها به‌عنوان بخشی از برنامه‌های توسعه شهری مورد توجه قرار گرفته‌اند. این فضاها نه‌تنها به حفظ هویت تاریخی و فرهنگی شهرها کمک می‌کنند، بلکه به‌عنوان مکانی برای تعاملات اجتماعی و فعالیت‌های اقتصادی کوچک نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. با این حال، چالش‌هایی مانند عدم توجه کافی به نیازهای شهروندان و نادیده گرفتن عناصر طبیعی در طراحی این فضاها، هنوز وجود دارد.
در همدان، به‌عنوان یکی از شهرهای تاریخی و فرهنگی ایران، پیاده‌راه‌سازی در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته. خیابان‌هایی مانند بوعلی و اکباتان به‌عنوان پیاده‌راه معرفی شده‌اند؛ اما به‌نظر می‌رسد این پروژه‌ها بیشتر به جنبه‌های کالبدی مانند سنگ‌فرش کردن محدود شده‌اند و به ابعاد اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی کمتر توجه شده است. برای مثال، عناصر طبیعی مانند درخت‌ها و آب در این فضاها به حداقل رسیده‌اند و نیازهای واقعی شهروندان در طراحی این فضاها چندان دیده نشده است.
با این حال، همدان با داشتن ظرفیت‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی، می‌تواند به الگویی موفق در پیاده‌راه‌سازی تبدیل شود. برای دستیابی به این هدف، نیاز است تا برنامه‌ریزی‌ها بر اساس مطالعات دقیق و مشارکت شهروندان انجام شود. ایجاد پیاده‌راه‌هایی که نه‌تنها به زیبایی شهر کمک کنند، بلکه به نیازهای واقعی مردم پاسخ دهند، می‌تواند همدان را به شهری انسان‌محور و پایدار تبدیل کند. در این راستا، توجه به تجربیات جهانی و الگوهای موفق شهری می‌تواند راهگشا باشد.
با توجه به اینکه روند پیاده‌راه‌سازی در شهر همدان همچنان ادامه دارد و براساس مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی باید هر 6 خیابان مرکزی شهر به پیاده‌راه تبدیل شود مناسب دیدیم با استاد شهرسازی دانشگاه بوعلی همدان در این‌خصوص به‌ویژه درباره پروژه پیاده‌راه خیابان شهدا گفت‌وگویی داشته باشیم که در ادامه می‌خوانید؛
دکتر حسن سجادزاده در خصوص وضعیت پیاده‌راه‌های شهر همدان و نسبت آن‌ها با انسان‌محور شدن شهر گفت: متأسفانه تمام این موضوع در همدان، همان‌طور که شما اشاره کردید، به کف‌سازی و سنگ‌فرش کردن محدود شده در حالی که پیاده‌رو‌سازی با پیاده‌راه‌سازی تفاوت دارد. چیزی که ما به‌دنبال آن هستیم، رویکرد پیاده‌مداری است که در آن، سنگ‌فرش کردن آخرین مرحله‌ی کار است، نه نخستین مرحله.
وی در ادامه با تأکید بر ضرورت اجرای علمی پروژه‌ها اظهار کرد: ابتدا دستگاه‌های مربوطه باید در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلند‌مدت، ساماندهی فضا را شروع کنند. به عبارتی، همان‌طور که نظریه‌پردازان این حوزه می‌گویند، سه مرحله در پیاده‌راه‌سازی وجود دارد؛ نیازسنجی، بسترسازی و اجرا. ابتدا می‌بایست بررسی کنیم که آیا امکان تبدیل یک فضا به پیاده‌راه وجود دارد یا خیر؟ اگر امکان دارد، چه رویکردی را باید در نظر بگیریم؟
وی در ادامه با اشاره به روند جهانی انسان‌محور شدن شهرها بیان کرد: در دنیا حدود پنج تا 6 الگوی پیاده‌مداری وجود دارد. مثلاً خیابان‌های اشتراکی، کامل، اجتماعی، محلی و تجاری. در بیشتر این الگوها، توصیه می‌شود که خودروها به طور کامل حذف نشوند، بلکه تعادلی بین انسان و خودرو در فضا ایجاد شود. البته منظور از خودرو بیشتر خودروهای عمومی مانند اتوبوس، تاکسی و حتی خودروهای برقی است.
این استاد دانشگاه در ادامه افزود: پس ابتدا باید ساماندهی فضا را شروع کنیم. مثلاً هرس کردن درخت‌ها، مرتب کردن تابلوها و نظم بخشیدن به جداره‌ها، این روند به‌تدریج فضایی انسان‌محور ایجاد می‌کند. وقتی این کارها انجام شود، در بلند‌مدت شاهد خواهیم بود که حتی شهروندان در سنگ‌فرش کردن و جداره‌سازی مشارکت می‌کنند. بنابراین، قدم نخست ساماندهی است. مثلاً ساماندهی ایستگاه‌های اتوبوس و غیره.
دکتر سجادزاده با اظهار تأسف نسبت به کم‌توجهی به انجام طرح‌ها به روش علمی گفت: متأسفانه در عمل، به این مسائل کمتر توجه می‌شود. نکته‌ دیگر اینکه در دنیا، فضاها قبل از اجرای نهایی تست می‌شوند. مثلاً دو بلوک در دو طرف خیابان قرار می‌دهند و فشارها و تنش‌ها را بررسی می‌کنند. حتی کف خیابان‌ها را رنگ‌آمیزی می‌کنند تا واکنش مردم را ببینند. این‌ها روش‌هایی است که ما از آن‌ها استفاده نمی‌کنیم و مستقیماً به سراغ اجرای پروژه می‌رویم که باعث ایجاد مقاومت می‌شود.
وی در ادامه افزود: بعد از نیازسنجی باید بسترسازی را در دستور کار قرار داد. ایجاد تأسیسات و تجهیزات شهری را در بلند‌مدت بررسی کنیم و آثار و تبعات آن را در نظر بگیریم. ما در مناطقی مثل خیابان بوعلی، نسبتاً موفق بودیم، اما تبعات و پیامدهای آن روی بافت محلی و قدیمی تأثیر گذاشت. مثلاً برخی محلات را به پارکینگ تبدیل کردیم، ما زمانی موفق خواهیم بود که فضاهای محلی و سکونتی ‌را دستخوش تغییر نکنیم و اهالی محله‌شان را ترک نکرده و این مناطق به پارکینگ تبدیل نشوند.
این پژوهشگر حوزه معماری و شهرسازی با بیان اینکه متأسفانه مدیریت شهری، به‌خصوص شهرداری مناطق، حساسیت لازم را برای بررسی و تدبیر تبعات پروژه‌ها نشان نمی‌دهند افزود: برای اجرای طرح‌ها مطالعات لازم صورت نمی‌گیرد و نهایتاً پیاده‌مداری به کف‌سازی یک خیابان محدود می‌شود که مقاومت‌های اجتماعی و مردمی به‌دنبال خواهد داشت.
سجادزاده در پاسخ به پرسشی درخصوص کاهش چشمگیر نقش عناصر طبیعی از پیاده‌راه‌های همدان گفت: در شهرسازی ایرانی، الگویی به نام «چهارباغ» وجود دارد که هزاران سال تجربه شده و جواب داده. در این الگو، حضور عناصر طبیعی مانند آب، درخت و گیاهان بسیار مهم است. این عناصر باعث شادابی و کیفیت‌بخشی به محیط می‌شوند؛ بنابراین، در پیاده‌راه‌سازی باید حضور عناصر طبیعی و ساماندهی آن‌ها را درنظر بگیریم.
وی درباره طرح پیاده‌راه‌سازی خیابان شهدا نیز گفت: همان‌طور که اشاره کردم، 6 خیابان اصلی در همدان داریم که هرکدام ظرفیت‌های خاص خود را دارند. خیابان شهدا دارای رویکرد اقتصادی، فرهنگی و مذهبی است. وجود بارگاه شاهزاده‌حسین (ع)، دو امامزاده‌‌‌ای که مضجع آن‌ها در انتهای خیابان قرار دارد، حوزه‌ علمیه و کانون‌های مذهبی قوی در این خیابان، ظرفیت‌های بزرگی برای گردشگری فرهنگی و مذهبی ایجاد می‌کند.
این استاد دانشگاه با اشاره به ظرفیت‌های ارزشمند خیابان شهدا افزود: به نظر من، چالش‌های کمتری نسبت به خیابان‌های دیگر دارد. زیرا پایانه‌ هگمتانه، بسیاری از مشکلات ترافیکی را حل می‌کند. با توجه به امکانات و بناهای تاریخی و مذهبی این خیابان، می‌توانیم آن را به‌عنوان یک پیاده‌راه با رویکرد فرهنگی و مذهبی ساماندهی کنیم. البته باید حضور انسان و خودرو در این فضا دیده شود و از تراموا یا خودروهای برقی در بلند‌مدت استفاده کنیم.
سجادزاده با بیان اینکه اگر ملاحظات لازم در نظر گرفته شود و رویکرد علمی در کار باشد، قطعاً پیاده‌راه شهدا جزو طرح‌های موفق خواهد شد. افزود: اما اگر پروژه‌ها به‌صورت عمرانی و بدون مطالعه پیش بروند، هر خیابان با چالش‌های مشابه مواجه خواهد شد. متأسفانه در خیابان باباطاهر و اکباتان، فضاهای پشتیبان در نظر گرفته نشد، اما خیابان شهدا فضای پشتیبان دارد؛ بنابراین، اگر ملاحظات لازم رعایت شود، می‌توانیم به موفقیت برسیم.
خیابان شهدا منطقه منحصر به‌فردی در شهر همدان بوده و از جهات مختلف ویژه است، به‌لحاظ تاریخی بخشی از تپه هگمتانه و بازار تاریخی همدان در آن وجود دارد، به لحاظ فرهنگی سه امامزاده به‌ویژه شاهزاده حسین علیهم‌السلام در این مسیر قرار گرفته که جایگاه ویژه‌ای در میان مردم همدان دارند. حوزه علمیه آیت‌الله آخوند ملاعلی که طی قرن اخیر جزو حوزه‌های علمیه مطرح کشور بوده، در عین حال خیابان شهدای همدان بخشی از هویت انقلاب مردم همدان است، همدانی‌ها فراموش نمی‌کنند که در دوران دفاع مقدس پیکر پاک شهیدان خود را از این خیابان به دوش کشیده و تا مزار شهدا همراهی می‌کردند، در عین حال خیابان شهدا در فرهنگ اقتصادی شهروندان همدانی مرکز تهیه اقلام مورد نیاز روزانه است. حتی بسیاری از خانواده‌ها عصرها یا پایان هفته حتماً برای خرید مایحتاج خود به بازار این منطقه به‌ویژه سرگذر مراجعه می‌کنند بنابراین مدیریت شهری باید تمام این موارد را مدنظر قرار داده و بعد، سخت‌افزار و نرم افزار احداث این پیاده‌راه را پای کار بیاورد.
نمی‌توان برای رزومه‌سازی، شهر را محل تلنبار پروژه‌های نیمه‌کاره و بی‌قواره کرد، خوب است مدیریت شهری به‌ویژه اعضای شورای شهر در این سال پایانی خدمت، تکانی به خود بدهند و خیابان شهدا را به سرانجام پیاده‌راه‌های دیگر دچار نکنند.