نظم اجتماعی اساس برقرای هر جامعه است. اطاعت از قواعد اجتماعی برای تداوم نظم از اهمیت برخوردار است، چراکه اطاعت نکردن از قواعد اجتماعی هزینه‌های مختلفی را برای جامعه در پی خواهد داشت، در این بین یکی از این قواعد مربوط به رانندگی است، امروزه قانون‌گریزی در رانندگی با توجه به نقش اساسی عامل انسانی در تصادفات، به‌عنوان مسئله‌ای اجتماعی در جامعه ما مد نظر قرار گرفته است. آمار‌ها می‌گوید از سال 1384 تا 1401 در مجموع 351 هزار و 996 نفر بر اثر تصادفات و حوادث رانندگی در کشور جان خود را از دست داده‌اند و با احتساب حدود 27 هزار مرگ و میر در سال‌های 83-82 می‌توان گفت در دو دهه گذشته یعنی از سال 1382 تا 1401 جمعاً 405 هزار نفر در حوادث رانندگی کشور جان باخته‌اند؛ عددی که تقریباً دو برابر کل شهدای هشت سال جنگ تحمیلی (213 هزار و 255 نفر) است.
البته این امر تنها مختص کشور ما نیست بلکه طی چندین دهه، مرگ‌های حاصل از تصادفات جاده‌ای به‌عنوان یک بحران بین‌المللی شناخته شده که هر ساله جایگاه بالایی در علل اصلی مرگ‌ومیر کسب می‌کند اما شوربختانه با وجود تلاش‌های صورت‌گرفته آمار تصادفات ‌و ‌مرگ و میر‌های ناشی از آن در کشور همچنان بسیار قابل تأمل است، به‌طوری‌که تعداد مرگ‌ومیر ناشی از تصادفات در ایران با کل مرگ‌ومیر تصادفات رانندگی در اتحادیه اروپا با 27 کشور و جمعیت 450 میلیون نفری، برابری می‌کند.
بر این اساس با توجه به اهمیت رفتار‌ها و کنش‌های اجتماعی رانندگان در بروز تصادفات، در این شماره از روزنامه بر آن شدیم تا درخصوص اهمیت این موضوع با فرهاد پرویزیان؛ روان‌شناس و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی و نیز مدیر مرکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی مادر گفت‌وگویی تربیت دهیم که در ادامه می‌خوانید:
*در آستانه سال جدید هستیم و طبق روال هر سال، سفرهای نوروزی افزایش می‌یابد، یکی از آسیب‌های جدی در حوزه حمل‌ونقل، تصادفات جاده‌ای است، به‌نظر شما در حال حاضر وضعیت تصادفات در جاده‌های ایران چگونه و طی سال‌های اخیر چه روندی را طی کرده است؟ چه عواملی در فرهنگ رانندگی و رفتارهای اجتماعی بر افزایش تصادفات تأثیر داشته‌اند؟
*تأثیر مشکلات ذهنی و دغدغه‌های فردی بر تصادفات جاده‌ای
مسئله تصادفات جاده‌ای سال‌هاست که مورد توجه حکومت، به‌ویژه پلیس راهنمایی و رانندگی قرار دارد اما اگر از منظر روان‌شناسی اجتماعی و روان‌شناسی شناختی به این موضوع نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که بخشی از تصادفات نه به‌دلیل مسائل فنی، بلکه به‌دلیل درگیری‌های ذهنی رانندگان رخ می‌دهد.
بسیاری از افراد هنگام سفر، جسمشان در حال حرکت اما ذهنشان همچنان درگیر مشکلات و دغدغه‌های روزمره است. برای مثال، وقتی مرد خانه که قرار است راننده باشد به همراه خانواده سفر می‌کند، ممکن است ذهنش همچنان درگیر مشکلات اقتصادی، کاری یا خانوادگی در مبدأ باشد، این عدم حضور ذهنی و تمرکز پایین، یکی از عوامل مهم در بروز تصادفات است.
این در حالی است که یکی از اصول کلیدی رانندگی ایمن، داشتن تمرکز و حواس جمع است. زمانی که فرد ساعت‌های طولانی رانندگی می‌کند، امواج مغزی او، به‌ویژه آلفا و دلتا افزایش می‌یابد که باعث کاهش هوشیاری و واکنش‌های کندتر نسبت به محیط می‌شود. در چنین شرایطی، راننده ممکن است یک مسیر طولانی را طی کند، اما نه چیزی ببیند و نه متوجه مسیر باشد، این وابستگی به ضمیر ناخودآگاه در هدایت خودرو، یکی از دلایل مهم بروز تصادفات است.
*نقش مصرف الکل و مواد مخدر در تصادفات جاده‌ای ایران محسوس است
البته برخی از تحقیقات در حوزه علوم اجتماعی نشان داده که متأسفانه بخش قابل‌توجهی از تصادفات جاده‌ای، ناشی از مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر است. متأسفانه، این مسئله در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته، بسیاری از افراد برای ایجاد هیجان بیشتر در رانندگی، اقدام به مصرف این مواد می‌کنند، درحالی‌که این کار نه‌تنها جان خودشان، بلکه جان همراهان و سایر رانندگان را به خطر می‌اندازد.
در این زمینه، نقش نهادهای مسئول، به‌ویژه پلیس راهنمایی و رانندگی، بسیار مهم است. مسئله قابل بحث اینکه برخی از مردم هنگام دیدن پلیس، به‌جای احساس امنیت، دچار استرس و ترس می‌شوند. این در حالی است که وظیفه پلیس، حفظ جان و مال شهروندان است.
بنابراین با توجه به روند رو به رشد این آسیب‌ها، برای نظارت و کنترل بهتر مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر، تشکیل گروه‌های نظارتی با لباس‌های متفاوت و رنگ‌های شاد می‌تواند راهکاری مؤثر باشد زیرا این گروه‌های نظارتی می‌توانند در کنار نیروهای پلیس، بدون ایجاد استرس و ترس، بر رانندگان نظارت داشته باشند و به کاهش تصادفات کمک کنند.
*نقش فرهنگ رانندگی و نگرش‌های اجتماعی در تصادفات را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بی‌توجهی به سرعت مجاز، عدم استفاده از کمربند ایمنی و رعایت نکردن قوانین رانندگی، از مهم‌ترین عوامل بروز تصادفات هستند؛ البته خوشبختانه، استفاده از کمربند ایمنی نسبت به گذشته افزایش یافته اما همچنان برخی افراد این قانون را رعایت نمی‌کنند.
یکی از نقاط ضعف در مدیریت فرهنگ رانندگی در کشور، کاهش حضور فیزیکی پلیس و واگذاری وظایف به دوربین‌های نظارتی است، گرچه دوربین‌ها نقش مهمی در ثبت تخلفات دارند، اما حضور فیزیکی در برخی مواقع ضروری است، زیرا بازدارندگی مستقیم و بیشتری ایجاد می‌کند.
*تأثیر قوانین، آموزش و هماهنگی سازمان‌ها در کاهش تصادفات جاده‌ای را تا چه حد مؤثر می‌دانید؟
یکی از مشکلات رایج در رانندگی، رعایت نکردن سرعت مجاز است که در حال حاضر، وقتی راننده‌ای از حد مجاز فراتر ‌رود، معمولاً پیامک جریمه برای او ارسال می‌شود اما در مورد کمربند ایمنی، به‌نظر می‌رسد که پلیس نیاز به نظارت مستقیم بیشتری دارد.
بنابراین درباره رعایت قوانین رانندگی، باید به‌صورت مؤثرتری کار انجام شود. استفاده از رسانه‌های تصویری، دیجیتال، پیامک‌ها و تبلیغات تلویزیونی در این زمینه بسیار اثرگذار است.
*آیا قوانین موجود در حوزه رفتارهای پرخطر، از بازدارندگی لازم برخوردار هستند؟ تا چه حد می‌توان آن‌ها را اصلاح کرد تا تأثیر بیشتری داشته باشند؟
یکی از مسائل مهم، آموزش رانندگان قبل و بعد از دریافت گواهینامه است. اگر در فرآیند دریافت گواهینامه، سخت‌گیری‌های لازم اعمال شود، می‌توان تا حد زیادی از بروز مشکلات رانندگی جلوگیری کرد اما علاوه بر این، فرهنگ‌سازی باید از دوران کودکی آغاز شود.
برای مثال، می‌توان طرح‌هایی مانند پلیس مدرسه را اجرا کرد تا دانش‌آموزان از همان ابتدا با قوانین راهنمایی و رانندگی آشنا شوند، فرهنگ رانندگی اگر از سنین پایین نهادینه شود، تأثیر بیشتری نسبت به اِعمال جریمه‌ها در بزرگ‌سالی خواهد داشت اما متأسفانه، فرهنگ رانندگی ما در طول سال‌ها، به‌گونه‌ای شکل گرفته که تغییر آن از طریق نظارت و جریمه، کار دشواری است.
*آیا برنامه‌های آموزشی کافی برای افزایش آگاهی عمومی درخصوص رفتارهای پرخطر در رانندگی در کشور وجود دارد؟
در سال‌های اخیر، برنامه‌های آموزشی و تبلیغاتی در رسانه‌های تصویری، دیجیتال و رادیویی نسبت به گذشته پیشرفت کرده، اما نیاز بیشتری به این برنامه‌ها احساس می‌شود.
البته یکی از مسائل مهم، تعامل بین پلیس راهور، وزارت راه و شهرسازی و سازمان حمل‌ونقل جاده‌ای است. در حال حاضر، تمرکز اصلی بر عملکرد پلیس راهنمایی و رانندگی است، اما نباید فراموش کرد که وزارت راه نیز نقش مهمی در کاهش تصادفات دارد.
به‌عنوان مثال، بسیاری از جاده‌های کشور دارای نقص‌های فنی و طراحی نامناسب هستند. خود من، هنگام بازگشت از سفر، با دست‌اندازهایی در سرعت 70 تا 80 کیلومتر بر ساعت مواجه شدم که می‌توانست باعث شکستگی رینگ یا انحراف خودرو شود بنابراین، تعامل بین نهادهای مختلف برای ارتقای کیفیت جاده‌ها و افزایش ایمنی رانندگی ضروری است.
*مشکل اصلی در رانندگی پرخطر چیست و چه کمبودهایی داریم؟
یکی از مشکلات اصلی در رانندگی پرخطر، این است که برخی از رانندگان رانندگی با سرعت بالا را نوعی تفریح و قدرت‌نمایی می‌دانند، این مسئله بیشتر یک مشکل روان‌شناختی و اجتماعی است تا صرفاً یک تخلف رانندگی. برای حل این مشکل، تشکیل کارگروه‌هایی از جامعه‌شناسان، روان‌شناسان و پلیس راهور ضروری است، نباید تمام مسئولیت کاهش تصادفات را فقط بر عهده پلیس گذاشت. تعامل وزارت راه، پلیس، جامعه‌شناسان و روان‌شناسان می‌تواند تأثیر مثبتی بر کاهش رانندگی پرخطر و آموزش صحیح رانندگی داشته باشد.
مع‌الوصف رانندگی به‌عنوان یک رفتار، تحت تأثیر عوامل زیستی، روانی و اجتماعی است و بی‌تردید وضعیت جسمی، صفات شخصیتی، وجود یا عدم وجود نابسامانی‌های روانی، هوش و رشد اخلاقی افراد، در نحوه رانندگی در ایران نقش بسیار دارد اما بی‌شک نقش عوامل اجتماعی و فرهنگی نیز مهم است.
بنابراین رانندگی بدون داشتن صلاحیت‌های روانی، ذهنی، هوشی، فنی و بدون حصول به درجه‌ای از اجتماعی شدن، به معنی شروع بزهکاری است؛ برای مثال فردی فکر می‌کند قبل از آنکه با خودروی روبه‌رویی مصادف شود می‌تواند از خودروی جلویی سبقت بگیرد، اما محاسبه او غلط است و تصادف خونین روی می‌دهد یا فرد دیگری فکر می‌کند می‌تواند بدون کم کردن سرعت و به طور ناگهانی گردش به چپ کند، زیرا راننده مقابل از ترس تصادف لابد می‌ایستد اما راننده مقابل بدون ایستادن یا کاهش سرعت، به راه خود ادامه می‌دهد و در نتیجه تصادف وحشتناکی به وقوع می‌پیوندد. ‏
پس بی‌تردید بخشی از آموزش‌های رانندگی در ایران باید به جنبه‌های اجتماعی رفتارها اختصاص یابد و پرسش‌های مرتبط با سنجش رفتارهای اجتماعی در امتحان کتبی رانندگی وارد شود. برخی امور از ابتدا باید با قاطعیت متوقف شود، برای نمونه رانندگی بدون داشتن گواهینامه و یا رانندگی تحت تأثیر مصرف الکل، مواد مخدر و محرک و استفاده از تلفن همراه حین رانندگی، باید با مجازات‌های سنگین که در زندگی فرد خلافکار تأثیر بگذارد، پاسخ داده شود.‏

طاهره ترابی مهوش