سفره‌های آب زیرزمینی که حدود 60 درصد از کل عرضه آب در ایران را تشکیل می‌دهند، نقش حیاتی در تأمین آب کشاورزی و شرب دارند.
آب زیرزمینی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع آبی در ایران، نقش حیاتی در تأمین آب کشاورزی و شرب ایفا می‌کند. این منابع نه تنها در تأمین نیازهای فعلی بلکه در آینده نیز از اهمیت زیادی برخوردار هستند. درک درست از مفهوم آب زیرزمینی و نحوه تشکیل آن ضروری است. آب زیرزمینی به آبی گفته می‌شود که در زیر سطح زمین وجود دارد و بخشی از چرخه طبیعی آب است. این آب‌ها از بارش برف و باران تشکیل می‌شوند و پس از نفوذ به خاک، به لایه‌های سخت و غیرقابل نفوذ می‌رسند و در آنجا تجمع می‌کنند.
سفره‌های آب زیرزمینی به‌عنوان مخازن طبیعی آب، هزاران سال برای تشکیل شدن نیاز دارند. این مخازن آب را در خود ذخیره می‌کنند و ابعاد آن‌ها از چند ده متر تا چند صد کیلومتر متفاوت است. تشکیل این سفره‌ها به آرایش ذرات جامد خاک و وجود حفره‌های توخالی در آن بستگی دارد. آب پس از بارش، به داخل این حفره‌ها نفوذ می‌کند و با رسیدن به لایه‌های سخت، متوقف می‌شود و سطح آب بالا می‌آید. این فرآیند به مرور زمان باعث تشکیل سفره‌های بزرگ آب زیرزمینی می‌شود که از ارتفاعات مختلف تغذیه می‌شوند.
*اهمیت آب‌های زیرزمینی در کشور
آب زیرزمینی در ایران حدود 60 درصد از کل عرضه آب را تشکیل می‌دهد و به‌طور تقریبی 90 درصد آن در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. این در حالی است که ایران یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان آب‌های زیرزمینی در جهان است. حدود 87 درصد از جمعیت ایران در مناطقی زندگی می‌کنند که به شدت به آب‌های زیرزمینی برای شرب و آبیاری وابسته هستند. بنابراین، مدیریت بهینه این منابع برای امنیت غذایی و آبی کشور ضروری است. علاوه بر این، آب زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران نقش حیاتی در تأمین آب شرب و کشاورزی دارد.
ایران با چالش‌های آبی قابل توجهی روبه‌رو است. برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی باعث کاهش سطح آب شده. این موضوع به خشک شدن چشمه‌ها، قنات‌ها و چاه‌ها منجر می‌شود و زندگی در بسیاری از مناطق را به خطر می‌اندازد. همچنین، ایران در سال‌های اخیر با خشک‌سالی‌های شدید مواجه بوده که بارندگی سالانه به کمتر از یک سوم میانگین جهانی رسیده است. این شرایط باعث شده که فشار بر سفره‌های زیرزمینی افزایش یابد و در برخی مناطق، سطح آب زیرزمینی به‌شدت کاهش یافته است.
ایران دارای سفره‌های آب زیرزمینی بزرگی است که از ارتفاعات مختلف تغذیه می‌شوند. یکی از بزرگ‌ترین سفره‌های آب زیرزمینی ایران، سفره‌ای است که از کوه‌های هندوکش آغاز شده و پس از عبور از کویر ایران، به خلیج فارس و دریای عمان می‌رسد. این سفره بیش از 1000 میلیارد متر مکعب آب سالم و شیرین دارد که معادل حدود 173 سال مصرف آب شرب کل ایران است. علاوه بر این، سفره‌های آب زیرزمینی در مناطق مختلف ایران ازجمله دشت‌های مرکزی، شمال و غرب کشور وجود دارند که هر یک از آن‌ها نقش مهمی در تأمین آب کشاورزی و شرب ایفا می‌کنند.
*ضرورت مدیریت پایدار
بهره‌برداری پایدار از سفره‌های آب زیرزمینی یک ضرورت است. این کار نه‌تنها برای حفظ منابع آبی بلکه برای جلوگیری از مشکلات محیطی و اجتماعی ناشی از کاهش سطح آب نیز مهم است. بنابراین، باید از فنون و دانش‌های موجود در ایران برای مدیریت بهینه این منابع استفاده کرد. همچنین، ثبت دانش احداث قنات به‌عنوان یک میراث فرهنگی و علمی ایرانی در محافل بین‌المللی می‌تواند به حفظ این منابع کمک کند. قنات‌ها به‌عنوان یک روش سنتی برای استخراج آب زیرزمینی، نه‌تنها از منابع آبی بلکه از میراث فرهنگی ایران نیز محافظت می‌کنند.
برای مدیریت پایدار سفره‌های آب زیرزمینی، باید از روش‌های نوین آبیاری استفاده کرد و مصرف آب در بخش کشاورزی را بهینه کرد. سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و بارانی می‌توانند به کاهش مصرف آب کمک کنند. همچنین، ایجاد سیستم‌های نظارتی برای کنترل برداشت آب زیرزمینی و جلوگیری از برداشت بی‌رویه ضروری است. علاوه بر این، باید به توسعه منابع آب سطحی و استفاده از آب‌های بازیافتی توجه بیشتری شود تا فشار بر سفره‌های زیرزمینی کاهش یابد. استفاده از فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های رصد از راه دور و مدل‌های پیش‌بینی برای مدیریت بهینه سفره‌های آب زیرزمینی نیز از دیگر راهکارهای مهم است.
*نقش دولت و مردم در حفاظت از آب زیرزمینی
حفاظت از سفره‌های آب زیرزمینی نیازمند همکاری و مشارکت همگانی است. دولت باید با ایجاد قوانین و مقررات مناسب، برداشت بی‌رویه از آب زیرزمینی را کنترل کند و از توسعه سیستم‌های نظارتی برای پایش سطح آب زیرزمینی حمایت کند. از سوی دیگر، مردم نیز باید با آگاهی از اهمیت این منابع در مصرف بهینه آب مشارکت کنند. آموزش و آگاهی‌بخشی به کشاورزان و مردم در مورد روش‌های بهینه آبیاری و استفاده از منابع آب می‌تواند در این راستا مؤثر باشد.
سفره‌های آب زیرزمینی ایران نقش حیاتی در تأمین نیازهای آبی کشور دارند. با توجه به چالش‌های موجود، مدیریت پایدار این منابع برای امنیت غذایی و آبی ایران ضروری است. با استفاده از فنون نوین و دانش بومی، می‌توان به بهره‌برداری پایدار از این منابع دست پیدا کرد و آینده آبی ایران را تضمین کرد. درنهایت، باید به اهمیت این منابع آگاهی‌بخشی کرد و از طریق همکاری‌های ملی و بین‌المللی، راهکارهای مناسب برای حفاظت از آن‌ها ارائه داد. با این رویکرد، می‌توان از این منابع ارزشمند به‌عنوان یک سرمایه ملی برای نسل‌های آینده محافظت کرد.