در دل کوه‌های سر به فلک کشیده‌ غرب ایران، هنری ریشه‌دار و اصیل نفس می‌کشد؛ هنری که تیغه‌اش از صلب کوه‌ها بیرون می‌آید و دسته‌اش از گرمای دستان هنرمندانی که نسل‌ها است این میراث را پاس داشته‌اند. چاقوسازی در غرب ایران تنها یک حرفه نیست، بلکه روایتی است مکتوب بر فولاد، از صلابت مردمانی که هنر را با زندگی درآمیخته‌اند.
قدمت چاقوسازی در این خطه به سده‌های دور بازمی‌گردد، زمانی که هر چاقو نه‌تنها ابزاری برای کار، بلکه نمادی از هنر، هویت و حتی منزلت اجتماعی بود. در شهرهایی مانند همدان، کرمانشاه، سنندج و ایلام، این هنر با ویژگی‌های منحصربه‌فردی رشد کرد. چاقوهای غرب ایران با تیغه‌های فولادی مقاوم و دسته‌هایی از جنس شاخ، استخوان یا چوب‌های محلی، ساخته می‌شوند و هریک روایتگر داستانی از زندگی و طبیعت پیرامون خود هستند.
نقوش هندسی، حکاکی‌های ظریف و استفاده از مواد طبیعی، چاقوهای این منطقه را به آثاری منحصربه‌فرد تبدیل کرده است. در کرمانشاه چاقوهای تیغ‌کوتاه با دسته‌های منقوش محبوبیت ویژه‌ای دارند، حال آنکه در همدان، چاقوهای چوپانی با تیغه‌های پهن و مقاوم، یادآور زندگی سخت و اصیل عشایر است. هنرمندان این دیار با تلفیق ذوق هنری و تجربه‌ عملی، آثاری خلق می‌کنند که هم کاربردی است و هم چشم‌نواز.
همدان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران، در دوران باستان مرکز مهمی برای ساخت ابزارهای فلزی بوده که با توجه به نزدیکی این منطقه به معادن غنی آهن و مس، هنرمندان و صنعتگران همدانی از دیرباز در ساخت ادوات جنگی و ابزارهای روزمره مهارت داشته‌اند. در دوره‌های تاریخی مختلف به‌ویژه در عصر سلجوقیان و صفویه، همدان به همراه شهرهایی مانند زنجان و تبریز، یکی از مراکز تولید سلاح‌های سرد مانند شمشیر، خنجر و چاقو بوده است.
استان همدان با پیشینه‌ای غنی در هنرها و صنایع دستی، یکی از کانون‌های مهم تولید چاقوهای مرغوب و باکیفیت در ایران به‌شمار می‌رود. هنر چاقوسازی در این منطقه ریشه در سنت‌های دیرینه و مهارت‌های استادکاران محلی دارد که از گذشته تا امروز، با تلفیق ذوق هنری و فنون قدیمی، محصولاتی بادوام و زیبا خلق کرده‌اند.
چاقوهای همدان نه‌تنها به‌دلیل تیزی و مرغوبیت فولاد به‌کاررفته، بلکه به‌خاطر طراحی منحصربه‌فرد و دسته‌های تزئینی‌شان شهرت دارند. امروزه این صنعت همچنان در کارگاه‌های سنتی و به دست هنرمندان چیره‌دست استان زنده نگه‌ داشته شده و به‌عنوان نمادی از اصالت و کیفیت در سطح کشور شناخته می‌شود؛ البته این هنر همچون گذشته رونق ندارد و هنرمندان کمتری در این حوزه فعالیت دارند.
در بازار شهر همدان راسته‌بازاری اختصاصی برای فعالیت این هنرمندان وجود دارد که هنرمندان در آن درحال هنرنمایی هستند؛ در ادامه گفت‌وگویی که با یکی از قدیمی‌ترین استادکاران حاضر در راسته چاقوسازهای همدان ترتیب داده‌ایم را خواهید خواند:
رضا جاوید با بیان اینکه از دوران کودکی و حدود سن هفت سالگی افتخار هنرجویی و شاگردی نزد پدرم استاد حسین جاوید را داشته‌‌ام، اظهار کرد: خوشبختانه تا به امروز توانسته‌ام این صنعت را با توجه به معیارها و آموزش‌هایی که در خدمت پدرم دیده بودم، حفظ کنم و تاکنون که 60 سال دارم، در این حرفه مشغول هستم.
این هنرمند همدانی با اشاره به اینکه چاقوسازی در همدان سابقه دیرینه دارد، گفت: پیشینه شغل ما نامش چاقوسازی است، اما در این حرفه رازها و هنرهای زیاد دیگری مثل قیچی‌سازی، ساخت ابزار قالی‌بافی، ساخت ابزار کفاشی و سایر موارد نیز وجود دارد که در این دوره یادی از آن‌ها نمی‌شود.
وی افزود: اگر بخواهیم نگاهی کلی به صنعت چاقوسازی و همان ابزار چلنگری در همدان داشته باشیم، باید بگویم این صنعت پیشینه قابل توجهی دارد و به نظر من به حدود 180 تا 200 سال قبل بازمی‌گردد.
جاوید خاطرنشان کرد: این صنعت دارای جایگاه خوبی در صنایع دستی است و دسته چاقوهایی که در همدان ساخته می‌شوند، از شاخ طبیعی حیواناتی همچون بز، گاومیش و یا تکه‌هایی از استخوان گاو است؛ امروزه به‌دلیل یک‌سری آلایندگی‌های زیست‌محیطی، این مدل ساخت‌وساز کمتر شده و برای دسته‌ چاقوها از جایگزین‌های صنعتی استفاده می‌شود که مواد پلی‌اتیلن و پلاستیک است.
این هنرمند همدانی با اشاره به اینکه در ایران ابزارسازی و چاقوسازی متفاوت است، ابراز کرد: برای مثال در منطقه کرند کرمانشاه، قم، نجف‌آباد اصفهان، شیراز و اقصی نقاط کشور، مدل و سبک خاص برای ساخت چاقو و ابزارآلات وجود دارد.
وی افزود: ساخت چاقو برای یک کاربرد خاص و برای برش است، اما سبک ساخت هر منطقه منحصربه‌فرد بوده؛ چاقوها در همدان ساده، اما باکیفیت ساخته می‌شوند که مهم‌ترین ویژگی آن‌ها همین کیفیت بالای آن‌ها است.
جاوید تصریح کرد: چاقوهایی که در همدان ساخته می‌شود جنبه تزئینی نیز دارند که برخی علاقه‌مند هستند و کلکسیونی از چاقوها را درست کرده و از آن‌ها نگهداری می‌کنند؛ البته چاقوها برای سایر موارد مانند کشتار انواع دام و مرغ نیز استفاده می‌شوند.
این هنرمند همدانی با اشاره به اینکه متأسفانه جوانان امروز به این هنر و کارهای فیزیکی علاقه‌مند نیستند و پشت میز نشستن را دوست دارند، ادامه داد: البته برخی از جوانان نیز همچون پسر من (روزبه جاوید) با اینکه تحصیل کرده است، به این حرفه علاقه‌مند بوده و برای روشن نگه داشتن چراغ مغازه اجدادی خود، به یک صنعتگر قابل تبدیل شده است.
جاوید تأکید کرد: افراد تحصیلکرده ایده‌های بسیار خوبی در این حرفه ارائه می‌دهند که در کار ما روند بهتری دارد و موجب موفقیت ما در این حرفه شده است.
این هنرمند همدانی گفت: حرفه ما به بن‌بست خورده و تنها جوانی که به این حرفه روی آورده پسر من است و سایر افراد علاقه‌ای به این حرفه ندارند.
وی در بخش پایانی سخنان خود با اشاره به اینکه همدان یک چاقوی معروف به نام «چاقوی همدان» دارد که با نام چاقوی چوپانی و قصابی نیز شناخته می‌شود، اظهار کرد: نشانی که روی چاقوهای همدان می‌خورد، قدمت 110 ساله دارد و به شکل گنجشک روی کارها ضرب می‌خورد که کارهای ساخت همدان را از دیگر کارهای بازار متمایز می‌کند.
همدان، این سرزمین کهن با تاریخ پُرافتخار، همواره مهد هنرها و صنایع دستی منحصربه‌فردی بوده است. در میان این گنجینه‌های فرهنگی، هنر چاقو و ابزارسازی جایگاهی ویژه دارد؛ هنری که روزگاری در همه منازل مردم این دیار بود، اما امروز به‌دلیل غفلت و تغییر سبک زندگی، در معرض فراموشی قرار گرفته است.
با آنکه این هنر در گذشته مورد توجه بسیاری بوده و استادکاران زیادی در همدان در این حرفه مشغول بوده‌اند، اما امروزه آن‌گونه که باید، رونق ندارد و عدم علاقه جوانان، باعث فراموشی آن در آینده نزدیک خواهد شد؛ این درحالی است که می‌توان با پرداختن بیشتر به این حوزه و با ویژندسازی و تبلیغات، این هنر دست هنرمندان را در سطح کشور معرفی کرد و گسترش داد.
هم‌اکنون هنر چاقوسازی زنجان توانسته جایگاه خوبی بین مردم داشته باشد، چراکه چاقو و سایر ابزارآلات ازجمله وسایل کاربردی در زندگی همه مردم هستند و درصورت وجود نقشه راه و به‌روزرسانی این هنر، می‌توان بار دیگر رونق را به آن بازگرداند و از فراموشی همه فنون و ریزه‌کاری‌هایی که حاصل سال‌ها تجربه، تمرین و تکرار اساتید این حوزه است، جلوگیری کرد.

شهره کرمی