چگونه صرفهجویی میتواند میلیاردها دلار را نجات دهد
درحالی که ایران زیر فشار تحریمهای ظالمانه و نوسانات جهانی اقتصاد دستوپنجه نرم میکند، آیتالله خامنهای رهبر معظم انقلاب اسلامی، در سخنرانی تلویزیونی 6 آذرماه 1404 بر پرهیز از اسراف در منابع حیاتی مانند آب، نان، گاز و بنزین تأکید کرد. این توصیهها که ریشه در آموزههای اسلامی دارد، از منظر اقتصادی نیز کلیدی برای تقویت اقتصاد مقاومتی و کاهش وابستگی به واردات است. اسراف نهتنها منابع محدود را هدر میدهد، بلکه میلیاردها دلار هزینه پنهان بهبار میآورد و رشد اقتصادی را مختل میکند. با توجه به آمارهای اخیر، اگر ایران بتواند هدررفت انرژی را کنترل کند، میتواند معادل 80 میلیارد دلار سالانه صرفهجویی کند (روزنامه دنیای اقتصاد، 24 شهریورماه 1404) که این رقم میتواند بودجهای برای سرمایهگذاری در تولید و زیرساختها باشد.
در شرایطی که نرخ تورم دورقمی و ارزش ریال تحت فشار است، بیانات رهبر انقلاب مانند نقشه راهی برای عبور از بحران عمل میکند؛ ایشان مردم را به اجتناب از اسراف در کالاهای اساسی دعوت کردند و آن را یکی از بزرگترین خطرات برای کشور دانستند. این سخنان با اصول اقتصاد رفتاری همخوانی دارد، جایی که مصرف بیش از حد منابع، مانند سوراخی در بودجه ملی، منجر به ناکارآیی و فقر میشود. تحریمها چالش خارجی هستند، اما اسراف مشکل داخلی ما بوده که با سیاستهای هوشمندانه قابل حل است.
1. اهمیت اقتصادی پرهیز از اسراف در شرایط فعلی ایران
این بیانات بخشی از استراتژی اقتصاد مقاومتی است که رهبر انقلاب از سال 1392 معرفی کردند؛ در اقتصاد مقاومتی، تمرکز بر درونزایی و کاهش وابستگی به نفت و واردات است. تحریمها از سال 1397 تاکنون، واردات را دشوار کرده و قیمت انرژی را افزایش دادهاند، اما اسراف داخلی این مشکلات را تشدید میکند. براساس آمار، ایران با یک درصد جمعیت جهان، 2.2 درصد مصرف انرژی جهانی را دارد و سرانه مصرف انرژی خانگی سه برابر متوسط جهانی است. این یعنی منابع ملی مانند گنجی هدر میروند که میتوانستند در راه تولید بهکار گرفته شوند.
از دیدگاه اقتصادی، اسراف منجر به تخصیص نادرست منابع میشود و رشد GDP را کُند میکند؛ برای مثال، شدت مصرف انرژی در ایران 60 درصد بیشتر از میانگین جهانی است که این امر بهرهوری را کاهش میدهد. در بخش انرژی، هدررفت گاز و بنزین سالانه معادل 37 درصد مصرف داخلی است که حدود 52 میلیارد دلار ارزش دارد. اگر این هدررفت کاهش یابد، میتواند تورم را کنترل و ارز خارجی ذخیره کند. در شرایط خشکسالی فعلی، مصرف سرانه آب در ایران، یکهزار و 107 متر مکعب است که 10 درصد بیشتر از متوسط جهانی بوده و هدررفت نان بین دو تا چهار میلیون تُن سالانه (20 تا 40 درصد تولید) است. صرفهجویی در این حوزهها مانند تزریق سرمایه به اقتصاد بوده و میتواند میلیاردها دلار ذخیره کند؛ بدون پرهیز از اسراف، برنامههای توسعه مانند افزایش تولید نفت یا صادرات غیر نفتی، شکست خواهند خورد، زیرا پایه اقتصادی ضعیف میماند.
2. نگاهی تاریخی به بیانات رهبر انقلاب (پیوستگی سیاستهای اقتصادی)
رهبر انقلاب سالها است بر پرهیز از اسراف تأکید دارند؛ در سال 1393، اسراف را ابزاری برای نفوذ دشمن دانستند و در سال 1397، آن را مانعی برای سرمایهگذاری در تولید معرفی کردند و در سال 1403، تمرکز بر آب و نان بود. سخنرانی اخیر ادامه این خط مشی است و نشاندهنده یک استراتژی بلندمدت اقتصادی بوده و نه واکنش موقتی.
این رویکرد با اقتصاد سبز همخوانی و بر حفظ محیط زیست و توسعه پایدار تمرکز دارد. اسراف مانند آتشی است که منابع را میسوزاند و وابستگی به واردات را افزایش میدهد؛ از منظر اقتصادی، این سیاستها با مدلهای موفق جهانی مانند اقتصاد دایرهای یا چرخشی سازگار است، جایی که بازیافت و صرفهجویی رشد را پایدار میکند. تاریخ بیانات رهبری نشان میدهد که پرهیز از اسراف نهتنها مذهبی، بلکه یک ابزار اقتصادی برای مقابله با بحرانها است.
3. تحلیل اقتصاد سیاسی اسراف
اسراف در ایران ابزاری ناخواسته برای تضعیف اقتصاد است؛ تحریمها مصرف داخلی را افزایش داده و وابستگی به یارانهها را بیشتر کرده است. یارانههای انرژی که سالانه میلیاردها دلار هزینه دارند، مصرف را ارزان و تولید را گران کردهاند که این امر ناکارآیی ایجاد میکند. از دیدگاه اقتصاد رفتاری، اسراف مانند زنجیری است که انتخابهای مصرفکننده را محدود و عدالت اقتصادی را مختل میکند.
امام صادق (ع) فرمودند قناعت انسان را ثروتمند میکند که این مهم با اصول اقتصاد اسلامی همخوانی دارد؛ تحلیل سیاسی نشان میدهد که اسراف ریشه در فرهنگ مصرفگرایی دارد و با تحریمها تشدید شده است. صرفهجویی میتواند عدالت را افزایش دهد، منابع را امن و اقتصاد را در برابر شوکهای خارجی، مقاوم کند. این تحلیل ترکیب ایدئولوژی و اقتصاد رفتاری است و نشان میدهد چگونه سیاستهای داخلی میتواند چالشهای خارجی را خنثی کند.
4. مقایسه با کشورهای دیگر (درسهای جهانی با آمار اقتصادی)
ژاپن با فرهنگ صرفهجویی، مصرف انرژی را 15 برابر کمتر از ایران کرده و رتبه اول بهرهوری صنعتی را دارد؛ این کشور با مقررات سخت و مشوقهای مالی، صرفهجویی 28 درصدی سوخت تا 2025 را هدف قرار داده است. آلمان، موفقترین در بهینهسازی، مصرف آب را 40 درصد کاهش داده و تا 2050 نیز 50 درصد مصرف انرژی را کم میکند که این امر میلیاردها یورو ذخیره و رشد اقتصادی پایدار ایجاد کرده است.
چین با وجود مصرف بالا، شدت انرژی را نصف ایران کرده و رشد هفت درصدی دارد. آمریکا با فناوری، مصرف را کنترل میکند و رتبه 10 در بهرهوری دارد. در مقابل، ایران مصرف برق را 6 برابر میانگین جهانی، هفت برابر ترکیه، پنج برابر آلمان و دو برابر ژاپن کرده است. این مقایسه نشان میدهد که با سیاستهای مشابه، ایران میتواند هدررفت را کاهش دهد و رشد اقتصادی را بهبود بخشد.
5. وضعیت مصرف در ایران (چالشهای داخلی و راه حلهای اقتصادی)
ایران رتبه ششم هدررفت انرژی در جهان را دارد؛ با مصرف دو برابر متوسط جهانی! زباله روزانه 0.63 کیلوگرم، سرانه آب یکهزار و 107 متر مکعب و نان 160 کیلوگرم هدررفت (4-5 برابر جهان) دارد. بنزین و گاز نیز با هدررفت 100 میلیون لیتر روزانه، اقتصاد را ضعیف میکنند؛ مدیریت بد، مانند یارانههای ناکارآمد، بهرهوری را کم کرده است.
شناسایی این مشکلات نخستین گام است؛ با اصلاح یارانهها، آموزش عمومی و فناوری، میتوان هدررفت را کاهش داد.
* نتیجهگیری:
پرهیز از اسراف، کلیدی برای اقتصاد قوی ایران است. با پیروی از بیانات رهبر انقلاب و درسهای جهانی، میتوانیم منابع را حفظ کنیم و آیندهای روشن بسازیم. صرفهجویی نهتنها مذهبی، بلکه اقتصادی است و میتواند ایران را به قدرت منطقهای تبدیل کند.