با وجود تدوین اسناد آمایش سرزمین از اوایل دهه 1390، تمرکز فعالیت‌های اقتصادی در ایران کاهش نیافته است. براساس حساب‌های منطقه‌ای، تنها پنج استان کشور بیش از 50 درصد تولید ناخالص داخلی (GDP) را در اختیار دارند، درحالی که سهم 15 استان کمترتوسعه‌یافته مجموعاً به 20 درصد نیز نمی‌رسد (مرکز آمار ایران، حساب‌های منطقه‌ای، 1401). این تمرکز شدید، نشان می‌دهد سیاست توسعه منطقه‌ای در عمل به فعال‌سازی پیشران‌های استانی منجر نشده است.
مسئله اصلی، کمبود ظرفیت نیست؛ بلکه ناتوانی نهادی در تبدیل مزیت‌های شناسایی‌شده آمایش سرزمین به موتورهای واقعی رشد اقتصادی است (سازمان برنامه و بودجه کشور، گزارش ارزیابی آمایش، 1400).
* پیشران‌های توسعه چرا در عمل کار نمی‌کنند؟
در ادبیات اقتصاد توسعه، سرمایه‌گذاری در بخش‌های پیشران به‌طور متوسط ضریب فزاینده‌ای بین دو تا سه برابر در اقتصاد منطقه‌ای ایجاد می‌کند (Hirschman, 1958)؛ UNIDO, Regional Development Report, 2019). اما در ایران، این منطق کمتر به سیاست اجرایی تبدیل شده است.
برای نمونه، استان خوزستان که بیش از 80 درصد تولید نفت خام کشور را در اختیار دارد، در برخی سال‌ها نرخ بیکاری بالاتر از 15 درصد را تجربه کرده است (شرکت ملی نفت ایران، 1401؛ مرکز آمار ایران، نتایج طرح آمارگیری نیروی کار، 1402). این شکاف نشان می‌دهد نفت به‌عنوان پیشران، پیوند مؤثری با اقتصاد محلی برقرار نکرده است.
* تمرکز تصمیم‌گیری و استان بدون اختیار
براساس قوانین بودجه سالانه، بیش از 70 درصد اعتبارات عمرانی و سرمایه‌گذاری در سطح ملی تعیین و توزیع می‌شود و نقش استان‌ها در تعیین اولویت‌ها، محدود است (سازمان برنامه و بودجه، گزارش بودجه‌ریزی استانی، 1402). این تمرکز باعث شده پروژه‌هایی مشابه، بدون توجه به مزیت‌های فضایی، در استان‌های مختلف اجرا شوند.
به‌عنوان مثال در استان یزد که در زمره استان‌های دارای تنش آبی شدید قرار دارد، همچنان صنایع آب‌بر توسعه یافته‌اند؛ موضوعی که حتی در اسناد آمایش ملی به‌عنوان مغایر با ظرفیت اکولوژیک ذکر شده است. (وزارت نیرو، گزارش وضعیت منابع آب، 1401؛ سند آمایش سرزمین، 1399)
* زیرساخت ناکافی و پیشران بدون موتور
طول خطوط ریلی کشور حدود 14 هزار کیلومتر است، اما توزیع آن به‌شدت نامتوازن بوده و استان‌هایی مانند همدان، کردستان و چهارمحال‌وبختیاری دسترسی مؤثر ریلی ندارند (وزارت راه و شهرسازی، گزارش زیرساخت حمل‌ونقل، 1402). این درحالی است که هزینه حمل ریلی به‌طور متوسط 30 درصد کمتر از حمل و جاده‌ای است. (بانک جهانی، Transport Cost Review, 2020)
در حوزه گردشگری نیز سهم ایران از گردشگران جهانی کمتر از 0.5 درصد است، درحالی که استان‌هایی با ظرفیت تاریخی بالا مانند فارس، همدان و کرمان، از کمبود زیرساخت اقامتی و حمل‌ونقل رنج می‌برند. (سازمان جهانی گردشگری UNWTO، 2022؛ وزارت میراث فرهنگی، 1402)
* سرمایه‌گذاری و تمرکز پول در چند استان
بیش از 60 درصد سرمایه‌گذاری صنعتی کشور در پنج استان متمرکز شده است (وزارت صنعت، معدن و تجارت، گزارش سرمایه‌گذاری صنعتی، 1401). در مقابل، بسیاری از استان‌ها فاقد نهادهای توسعه‌گر منطقه‌ای مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری استانی یا بانک‌های توسعه‌ای محلی هستند.
برای مثال، استان کرمان با در اختیار داشتن حدود 40 درصد ذخایر معدنی کشور، همچنان بخش عمده‌ای از مواد معدنی را به‌صورت خام یا نیمه‌خام صادر می‌کند (سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، 1400؛ ایمیدرو، 1401). این وضعیت نشان‌دهنده ضعف سیاست تکمیل زنجیره ارزش در سطح استان است.
* بازار کار و بیکاری در کنار کمبود مهارت
نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در برخی استان‌ها به بیش از 25 درصد می‌رسد (مرکز آمار ایران، طرح آمارگیری نیروی کار، 1402). این درحالی است که بنگاه‌ها از کمبود نیروی ماهر شکایت دارند؛ نشانه‌ای از گسست میان نظام آموزش و ساختار اقتصادی استان‌ها.
در بخش کشاورزی، کمتر از 10 درصد محصولات وارد صنایع تبدیلی می‌شود، درحالی که این نسبت در کشورهای موفق به بیش از 50 درصد می‌رسد (وزارت جهاد کشاورزی، 1401؛ FAO, Agro-Processing Report, 2020)
* هزینه پنهان توسعه ناپایدار
بیش از 90 درصد مصرف آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، آن‌هم با بهره‌وری پایین (وزارت نیرو، ترازنامه آب کشور، 1401). اُفت شدید آب‌های زیرزمینی در استان‌های مرکزی، مستقیماً آینده تولید و اشتغال را تهدید می‌کند؛ موضوعی که در اسناد آمایش به‌عنوان خط قرمز توسعه ذکر شده است (سند آمایش ملی، 1399).
* همدان و ظرفیت‌هایی که هنوز فعال نشده‌اند
استان همدان سالانه بیش از چهار میلیون تُن محصولات کشاورزی تولید می‌کند، اما سهم صنایع تبدیلی آن کمتر از 20 درصد است (سازمان جهاد کشاورزی همدان، 1402). این بدان معنا بوده که بخش عمده ارزش‌افزوده بالقوه، خارج از استان ایجاد می‌شود.
در گردشگری همدان با آثاری مانند هگمتانه و غار علیصدر، ظرفیت جذب حداقل دو تا سه میلیون گردشگر در سال را دارد، درحالی که آمار تحقق‌یافته کمتر از این سطح است (وزارت میراث فرهنگی، 1402). هر یک میلیون گردشگر می‌تواند حدود 10 هزار شغل مستقیم و غیر مستقیم ایجاد کند (UNWTO, Employment in Tourism, 2019).
همدان ازنظر جغرافیایی در محور ارتباطی غرب کشور قرار دارد، اما نبود زیرساخت‌های لجستیکی، مانع تبدیل آن به هاب توزیع منطقه‌ای شده است (وزارت راه و شهرسازی، 1402). هم‌زمان، وجود دانشگاه‌ها و سرمایه انسانی، امکان توسعه اقتصاد دانش‌بنیان را فراهم کرده، اما مهاجرت نیروی جوان این مزیت را تضعیف می‌کند (مرکز آمار ایران، مهاجرت‌های داخلی، 1400).
* جمع‌بندی؛ توسعه استانی یک انتخاب سیاستی است
شواهد عددی نشان می‌دهد توسعه‌نیافتگی استان‌ها در ایران نه ناشی از کمبود منابع، بلکه نتیجه هزینه‌های نهادی و سیاستی است. تمرکز تصمیم‌گیری، ضعف زیرساخت، ناکارآمدی سرمایه‌گذاری و بی‌توجهی به آمایش سرزمین، پیشران‌های استانی را از کار انداخته است.
اگر سیاست‌گذار به‌ دنبال کاهش نابرابری منطقه‌ای و افزایش رشد پایدار است، راه‌ حل در تدوین سند جدید نیست؛ بلکه در اصلاح حکمرانی اقتصادی و فعال‌سازی پیشران‌ها بر پایه واقعیت‌های عددی استان‌ها است.