سپهرغرب، گروه شهر - طاهره ترابی‌مهوش: استاد معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا گفت: به‌دلیل نبود مطالعه عمیق در بخش جامعه‌شناسی زنان در حوزه پدیده‌های شهری، شهرها برای حضور زنان مهیا نیست.

یکی از پدیده‌های اجتماعی که امروزه پژوهشگران به آن توجه می‌کنند، مسئله حقوق شهروندی است. حقوق شهروندی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های حقوق، سهم بسزایی در احساس عدالت اجتماعی و درنهایت توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دارد.

این در شرایطی است که حقوق شهروندی زنان در استفاده از فضاهای عمومی کمتر مورد توجه قرار گرفته و حتی در ساخت و ایجاد فضاهای شهری نیز مورد بی‌مهری قرار می‌گیرد. توجه به تفاوت نگرش و نیازهای زنان و مردان در فضاهای شهری، بی‌توجهی به نیازهای زنان در طراحی فضاها و اینکه چگونه برنامه‌ریزی و طراحی شهری می‌تواند پاسخگوی این نیازها باشد، از موضوعاتی است که مورد غفلت قرار گرفته، به نظر می‌رسد بین عوامل مؤثر در مطلوبیت فضاهای شهری برای زنان با حضور آنان در شهر و میزان رضایت زنان از فضای شهری رابطه‌ای وجود دارد.

متأسفانه درنظر گرفتن تفاوت‌های ظریفی که بین زنان و مردان وجود دارد، در عمده طرح‌های شهری به چشم نمی‌خورد؛ حال آنکه زنان خصوصیات بیولوژیک، مسئولیت‌ها و نگاه متفاوتی در مقایسه با مردان دارند که در نوع ارتباط آن‌ها با فضا تأثیر می‌گذارد. زنان تسهیلات خاصی را از فضا انتظار دارند که با خصوصیات جسمی و نیازهای عاطفی و روحی آن‌ها متناسب باشد و زندگی روزمره و فعالیتشان را تسهیل کند. کارشناسان معتقدند زنان از ارکان اصلی توسعه پایدار هستند و بدون مشارکت فعال آنان توسعه به سرانجام نخواهد رسید؛ بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا با محمدرضا عراقچیان، کارشناس حوزه شهری گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

استاد دانشگاه معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا با بیان اینکه وقتی صحبت از سهم زنان است می‌بایست این مسئله در بخش‌های مختلف مورد توجه قرار گیرد، گفت: نخستین بحث سهم زنان در مدیریت شهری است.

محمدرضا عراقچیان ادامه داد: به‌واقع اگر موضوع سهم مدیریتی بانوان حل شود، یقیناً بخش‌های دیگر نیز تاحدودی تعیین تکلیف خواهند شد.

وی اذعان کرد: متأسفانه سهم زنان در مدیریت شهری ضعیف است، گرچه اوضاع مدیریتی بانوان در دیگر بخش‌ها نیز همین شرایط را دارد.

استاد معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا با تأکید بر اینکه موضوع سهم زنان از شهر در دو بخش معنا پیدا می‌کند، گفت: نخستین بحث در حوزه معماری و شهرسازی شهرها بوده و دیگری بحث طراحی برای زنان است.

وی با بیان اینکه خوشبختانه طراحی شهر توسط زنان هم در حوزه معماری و هم در حوزه شهرسازی در شهرها انجام می‌شود، اذعان کرد: با این حال طراحی زنانه یا طراحی برای زنان در شهرها کم‌رنگ است.

عراقچیان با تأکید بر اینکه طراحی شهر برای زنان را نیز می‌توان از دو منظر رصد کرد، خاطرنشان کرد: نخست اینکه گرچه بانوان نیمی از جمعیت جامعه را به خود اختصاص داده‌اند اما بخش اعظمی از نیازهای آن‌ها همچون مباحث مرتبط با رفت‌وآمد و غیره، شبیه مردان است.

وی در تبیین شباهت خدمات‌رسانی گفت: وقتی خدماتی همچون تاکسی، اتوبوس و پیاده‌راه در شهر ارائه می‌شود، این خدمت زنانه و مردانه نیست؛ بلکه زنان در بحث شهروندی به تعبیری از خدمات و حقوق یکسانی همچون مردان بهره‌مند هستند.

این استاد معماری و شهرسازی افزود: اما از جهت زن بودن و دارای خصایص و خلقیات زنانه خاص داشتن، هنوز شهر نتوانسته ویژگی‌های خاص زنان را داشته باشد.

وی ادامه داد: برای بانوان در شهرها می‌بایست از چند منظر نسبت به آقایان تفاوت قائل شد، نخست ویژگی‌های اگونومیکی زنان یا همان مهندسی فاکتورهای انسانی است، بدین معنا که اندازه‌ها و تناسبات عددی در ارائه خدمات بین بانوان و مردان متفاوت بوده، اما ما پارکی طراحی می‌کنیم که حتی در اندازه مبلمان آن نیز نیاز بانوان به‌لحاظ فیزیکی درنظر گرفته نشده است.

این کارشناس حوزه شهری خاطرنشان کرد: پس شهر می‌بایست به‌لحاظ اگونومیکی بتواند پذیرای زنان باشد.

عراقچیان با بیان اینکه متأسفانه برای ارائه خدمات همچون مبلمان شهری یک ملاک متوسط درنظر گرفته می‌شود بنابراین مردانه و زنانه بودن آن خدمت مشخص نیست، اظهار کرد: این نوع ارائه خدمات دچار اشکال است، چراکه بانوان به‌لحاظ وزن، اندازه، تناسب بدنی و حتی شنوایی و دیداری با آقایان تفاوت دارند؛ پس در شهرها نیازمند طراحی مبلمان شهری به‌صورت مجزا برای این بخش از جامعه هستیم.

وی با اشاره به اینکه در مباحث احساسی نیز شهر برای بانوان طراحی نشده است، عنوان کرد: توجه به رنگ در شهر یکی از این مباحث است، چراکه حتی در مکان‌های مختص بانوان نیز این مهم مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

عراقچیان با انتقاد از اینکه حتی در پارک بانوان نیز علایق و سلیقه بانوان در انتخاب رنگ، نوع گل و پوشش گیاهی کاشته‌شده در آن مورد توجه نیست، تصریح کرد: بازهم تأکید می‌کنم احساسات بانوان در انتخاب رنگ و بو با مردان متفاوت است.

وی با بیان اینکه متأسفانه هنوز به این باور نرسیدیم که ملاک عمل فضاهای خاص زنانه در شهرها (حداقل در ایجاد فضای سبز) احساسات زنانه باشد، تأکید کرد: از طرفی در شهرها فضاهایی که بانوان در آن راحت و آزاد باشند، وجود ندارد.

عراقچیان با بیان اینکه در شهری همچون همدان مرکز خرید مختص بانوان وجود ندارد، اظهار کرد: به نظر می‌رسد تنها مکانی که کاملاً توسط زنان اداره می‌شود، بخش زنان و زایمان بیمارستان‌ها است که حتی در این مکان نیز رنگ و پوشش اتاق‌ها توسط مسئول تدارک، مدیر بیمارستان و پیمانکار تعیین می‌شود! بدون اینکه از بانوان حاضر در بخش نظری گرفته شده باشد و یا اینکه این انتخاب ماحصل مطالعات روانشناسی در حوزه احساسات زنانه باشد.

این استاد معماری و شهرسازی ادامه داد: به نظر بنده برای بهره‌مندی درست بانوان از شهر در نخستین گام نیازمند انجام مطالعات دقیق در بخش‌های مختلف برای شناخت احساسات زنانه هستیم.

وی با بیان اینکه متأسفانه هیچ اطلاعات عمیقی بر پایه مستندات از نوع احساسات و علایق زنانه در دسترس طراحان شهری وجود ندارد، خاطرنشان کرد: حتی در شهر همدان در انتخاب رنگ مورد علاقه بانوان نیز ملاک و شاخصی بر مبنای مطالعه وجود ندارد که بدانیم بانوان در سنین مختلف چه رنگی را می‌پسندند.

عراقچیان ادامه داد: بنابراین شهر همدان از منظر رنگ و بو مشخص نیست که مردانه است و یا زنانه؛ چراکه شناختی طبق مطالعه در این باب نداشته و نداریم.

وی با بیان اینکه می‌بایست روانشناسان، جامعه‌شناسان، گرافیست‌ها، نقاشان و موسیقیدان‌ها در یک مطالعه دقیق رنگ‌ها، بوها و تصاویر زنانه و مردانه را از هم تفکیک کنند، اذعان کرد: در این صورت مدیران شهری بر مبنای اطلاعات مذکور می‌دانند که در چه مکانی چه بو و یا چه نوع گلی را بکارند و یا اینکه نوع ارائه خدماتشان را براساس این احساسات طبقه‌بندی کنند.

عراقچیان با تمسک به مثال درخصوص عدم داشتن اطلاعات در حوزه احساسات و علایق بانوان و آقایان، گفت: در شهری همچون همدان ده‌ها اثر تاریخی و طبیعی وجود دارد، اما هنوز نمی‌دانیم کدام‌یک از این آثار زنانه و کدام مردانه است؛ این بدان معنا بوده که هنوز در این بخش مطالعه دقیقی صورت نپذیرفته که مثلاً کدام اثر تاریخی مورد اقبال بانوان و کدام‌یک مورد استقبال مردان قرار دارد.

وی با بیان اینکه در شهرها می‌بایست برای بهره‌مندی بهتر بانوان مطالعات حتی در مباحث افسردگی و نوع پوشش بانوان در مکان‌های مختلف انجام شود، اذعان کرد: چرا باید در مکانی همچون مدارس دخترانه که محیط کاملاً زنانه است، دختربچه و یا دختر جوان دبیرستانی ملزوم به پوشیدن لباس تیره باشد؛ حال آنکه می‌توان برای حضور او در مدرسه و خارج از آن تا خانه دو رنگ متفاوت قائل شد.

این استاد معماری و شهرسازی با بیان اینکه حتی در حریم‌های شهری نیز نوع رنگ مورد استفاده نیازمند مطالعه است، خاطرنشان کرد: بازهم تأکید می‌کنم مطالعه دقیق درخصوص احساسات زنان و مردان درباره پدیده‌های شهری (رنگ، بو، صدا و مناظر) وجود ندارد.

عراقچیان با تأکید بر اینکه معماری و شهرسازی در شهرها نسخه‌پذیر نیست، اذعان کرد: به عبارت دیگر شاخص‌های ما از مطالعات عمیق مختص آن زیست‌بوم خارج می‌شود، بنابراین نمی‌توان برای بهره‌مندی بهتر بانوان در حوزه معماری و شهرسازی به آمار و رویکردهای متکی بر کشورهای اروپایی استناد کرد.

وی با بیان اینکه رویکرد‌ها و تناسبات احساسی در کشورها با یکدیگر متفاوت است، گفت: رنگ مشکی در ایران نشانه عزاست، اما ممکن بوده در کشور دیگری نشان از احساس متفاوتی باشد؛ بنابراین در تبیین مباحث طراحی شهری نیز چنین تناقضاتی وجود دارد، پس نسخه‌پذیری نیز در این بخش بی‌معناست.

عراقچیان با بیان اینکه استاندار فاکتورهای انسانی در جوامع متفاوت است، عنوان کرد: به‌واقع ما در حوزه جامعه‌شناسی زنان به‌لحاظ هنر، رنگ و بو اصولاً جهت زندگی در شهرها با نقص مواجهیم؛ بنابراین این مهم باید از طریق وزارتخانه‌ای شبیه وزارت ارشاد مورد توجه قرار گیرد و گروه‌های مطالعاتی مسئول انجام تحقیقات عمیق شوند تا در پی ارائه آمار دستورالعمل و ضوابط در بخش‌های مختلف به‌ویژه در طراحی شهری، ملاک عمل واقع شود.