سپهرغرب، گروه خانواده: فرزندان با فاصله سنی کم در آینده دوستان بهتری برای یکدیگر می‌شوند و هم‌بازی‌های خوبی برای یکدیگر به ‌حساب می‌آیند.

در فیلم انگلیسی-آمریکایی فرزندان بشر، جهانی را می‌بینیم که از تولد آخرین فرزند انسان در آن 18 سال گذشته است و جهانی رو به تباهی، تاریک و پر از ناامیدی و در یک‌کلام رو به مرگ و نابودی به تصویر کشیده می‌شود که دیگر هیچ انسانی متولد نخواهد شد.

مهم‌ترین عامل بقای یک کشور به لحاظ اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی افزایش جمعیت هر کشور بوده؛ سال‌هاست که کشورهای توسعه‌یافته برای افزایش جمعیتشان برنامه‌های تشویقی بسیاری را به اجرا درمی‌آورند، حتی کشورهایی با جمعیت بالا همچون چین که زمانی سیاست‌های کنترل جمعیتی سفت و سختی را در دستور کار داشت، مجدداً افزایش جمعیت را مورد بررسی قرار داده‌اند.

به عقیده جمعیت‌شناسان وضعیت کشورمان که روزگاری نه‌چندان دور خانواده‌های شش‌نفره و بالاتر بیشترین جامعه آماری آن را تشکیل می‌دادند، به خانواده‌های سه‌نفره تبدیل شده است؛ علاوه بر بالا رفتن سن ازدواج و درنتیجه کاهش زادوولد، بسیاری از والدین ترجیح می‌دهند تنها یک فرزند داشته باشند. در این راستا فرزندآوری خود را هم تا حد ممکن به تأخیر می‌اندازند و حتی عده‌ای نیز ترجیح می‌دهند فرزندی نداشته باشند.

فارغ از دغدغه‌ها و عوامل این اتفاق باید گفت که با ادامه روند کاهش زادوولد در ایران، تبعات بسیاری دیر یا زود یقه کشورمان را خواهد گرفت؛ باید تأکید کرد که علاوه بر تبعات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، این پدیده به لحاظ روحی و روانی نیز بر روی جامعه تأثیر می‌گذارد. روزگاری که چندان هم برای ما دور نیست، خواهد رسید که در آن تنها خویشاوند خود هستیم و داشتن خواهر و برادر به یک خاطره دور بدل شده است؛ روزگاری که به‌عنوان افرادی منزوی، غیر اجتماعی، خودخواه و ناتوان در زندگی جمعی هریک در جزیره تنهایی خویش اقامت خواهیم گزید.

طبق آمارهای سازمان ثبت‌احوال میزان موالید در 9 ماه نخست سال 96 نسبت به مدت مشابه در سال 95 کاهش 1.2 درصدی داشته و بر اساس پیش‌بینی‌ها تا سال 1425 زیر 0.6 خواهد بود که بیانگر هشدار جدی نسبت به بحران جمعیت است؛ یعنی زمانی می‌رسد که جمعیت به زیر نرخ جایگزینی می‌رسد. (1)

در این میان افرادی که به داشتن چند فرزند تمایل دارند، به دلایل گوناگون با مشکلات بسیاری مواجه‌اند؛ برخی زنان ترجیح می‌دهند برای کاهش فاصله‌شان از فضای شغلی و تحصیلی، فرزندانی با فاصله سنی کم به دنیا آورند، برخی نیز تا جای ممکن فاصله سنی فرزندان را افزایش می‌دهند تا از حمایت فرزند اول نیز بهره‌مند گردند. اما سؤال این است که در شرایطی که مدام بر طبل افزایش فرزندان کوبیده می‌شود، فاصله سنی مناسب فرزندان چقدر باید باشد؟

 بهبود وضعیت بیولوژیک مادر در اولویت است

مهم‌ترین فاکتوری که برای باروری مجدد پیش از عوامل اقتصادی و اجتماعی درنظر گرفته می‌شود، وضعیت فیزیولوژیک مادر است؛ مادر هنگام بارداری و زایمان سختی‌های بسیاری را تحمل می‌کند و آهن و کلسیم بسیاری را از دست می‌دهد، همچنین تغییرات هورمونی که در بدن وی اتفاق افتاده، او را با مشکلات بسیاری مواجه خواهد کرد. بارداری زودهنگام علاوه بر مادر وضعیت فرزند دوم را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد و ممکن است سلامت، رشد و زندگی او را به دلیل فقر مواد ضروری بدن به خطر بیندازد؛ علاوه بر آن وضعیت فرزند اول نیز به دلیل مشکلات شیردهی و رسیدگی به وی، دچار مشکلاتی خواهد شد. ازاین‌رو بهتر است تا زمانی که مادر انرژی و سلامت خویش را بازنیافته، از بارداری مجدد خودداری کند. متخصصان زنان و زایمان معمولاً فاصله بین بارداری اول و دوم را دو تا چهار سال عنوان می‌کنند.

 بد و خوب فاصله سنی کم فرزندان

در فاصله سنی زیر دو سال فرزندان بیشترین میزان حسادت به یکدیگر را تجربه می‌کنند و معمولاً برای جلب توجه هرچه بیشتر والدین با یکدیگر رقابت دارند؛ فرزند اول که خیلی زود توجه و محبت والدین را از دست داده، معمولاً در ابتدا نفرت بیشتری را نسبت به فرزند دوم احساس می‌کند و مشاهده می‌شود که برای آسیب رساندن به او، دست به هر اقدامی می‌زند. به همین دلیل والدین باید تا می‌توانند از تنها گذاشتن دو کودک با یکدیگر خودداری کنند.

در این شرایط والدین نیز که به دلیل داشتن دو فرزند کوچک مشکلات و مسائل بیشتری را تجربه می‌کنند، به‌ناچار می‌بایست وقت و انرژی بیشتری را صرف کنند؛ معمولاً مادرانی که دو فرزند کوچک دارند، به لحاظ جسمانی از خستگی دائمی و مشکلات خواب رنج می‌برند. با این حال باید اشاره کرد که فرزندان با این فاصله سنی کم در آینده دوستان بهتری برای یکدیگر می‌شوند و هم‌بازی‌های خوبی برای یکدیگر به‌حساب می‌آیند و به‌ندرت از لحاظ پر کردن اوقات فراغت و فعالیت دچار مشکل می‌شوند. این‌ها خاطرات مشترک بسیاری با یکدیگر خواهند داشت و تجربیات مشابهی را در دوران رشد و بلوغ تجربه خواهند کرد؛ ازاین‌رو مشاوران و همدلان خوبی برای یکدیگر محسوب می‌شوند، اما والدین آن‌ها باید دوران سختی را سپری کنند. با این حال برای والدین شاغل این فاصله سنی می‌تواند به یک‌باره شدن زحمت فرزندان کوچک منجر شود و مادر می‌تواند پس از مدتی به فضای کار خویش بازگردد.

در اختلاف سنی بیش از دو سال نیز رقابت، حسادت و تنش‌ها ادامه خواهد داشت، اما مشکلات میان آن دو به‌مراتب کمتر است؛ آن‌ها ترجیح می‌دهند باهم بازی کنند و همه‌چیز را به اشتراک بگذارند و اعتمادبه‌نفس و مسئولیت‌پذیری بیشتری نسبت به یکدیگر تجربه می‌کنند. برخی صاحب‌نظران معتقدند اگر فاصله سنی بین دو فرزند بیش از سه الی چهار سال باشد، چون حس مالکیت کاملاً در آن‌ها شکل نگرفته، حسادت‌هایشان کمتر خواهد بود. بعد از پنج سال هم چون اصل مالکیت کامل شده، بازهم حسادت چندان زیاد نخواهد بود؛ ولی اختلاف سنی بین سه تا پنج سال معمولاً پذیرش فرزند دوم را برای فرزند اول سخت خواهد کرد و حسادت بین آن‌ها خود را بیشتر بروز می‌دهد.

  معایب و محاسن فاصله سنی زیاد بین فرزندان

درصورت فاصله سنی زیاد، فرزند بزرگ‌تر رفتاری مهربان‌تر و با عطوفت‌تر نسبت به فرزند کوچک‌ دارد؛ معمولاً حسادت و رقابت در میان آن‌ها وجود ندارد و رابطه همیشه به شکل علاقه و توجه نسبت به یکدیگر شکل می‌گیرد، اما معمولاً رابطه بین دو فرزند با فاصله سنی زیاد از حالت دوستانه و صمیمی خارج شده و بیشتر شکل مرشد و مرادی و راهنما و رهجو به خود می‌گیرد. در برخی مواقع فرزند بزرگ‌تر در نقش پدر یا مادر فرزند کوچک‌تر ظاهر می‌شود، در این شرایط ممکن است اعتمادبه‌نفس فرزند کوچک‌تر به دلیل قرار گرفتن در زیر سایه فرزند بزرگ‌تر کاهش یابد و در خانواده‌هایی که فرزندان کوچک‌تر سال‌ها پس از بچه اول به دنیا آمده‌اند، همواره عصیان‌گری‌ها و آشوبگری‌هایی توسط وی دیده می‌شود.

در عین حال فرزند بزرگ‌تر به دلیل احساس مسئولیت در برابر خواهر یا برادر کوچک خود، زودتر از آنکه باید در دایره مسئولیت و وظایف قرار می‌گیرد که این امر می‌تواند به لحاظ روحی و روانی فشار بیشتری را بر وی تحمیل کند و فرزند کوچک‌تر همچنان حالت وابستگی خود را به خواهر یا برادر بزرگ‌تر حفظ کند، بنابراین برای فرزند دوم همواره مسئله عدم استقلال و توانایی در تصمیم‌گیری مشکل جدی‌تری تلقی می‌شود.

 باروری مجدد تابع برنامه‌ریزی و جمع‌بندی والدین است

رفتارهای باروری در هر جامعه متأثر از عوامل متعددی است؛ عوامل اثرگذار در رفتارهای باروری را می‌توان در دو سطح کلان و خرد بررسی کرد، در سطح کلان یا عوامل زمینه‌ای به شناخت تأثیر عوامل محیطی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در رفتار باروری پرداخته می‌شود، در حالی که در سطح خرد آرزوها و گرایش‌های فردی و تأثیر عوامل ذهنی-روانی نظیر انگیزه‌پذیری رفتار باروری بررسی می‌شود. عوامل ذهنی و روانی تحت تأثیر جامعه و فرهنگ‌پذیری بوده که خود گرفته‌شده از ساختارهای فرهنگی-اجتماعی هر جامعه است، زیرا یکی از وجوه اساسی فرهنگ، نظام ارزش‌هایی بوده که رفتارها و هنجارهای افراد ازجمله رفتارهای خانوادگی را جهت می‌دهد. (2)

پیش از بارداری مجدد والدین باید نسبت به شرایط اجتماعی و اقتصادی خود به یک جمع‌بندی برسند؛ لازم است پدر و مادرها با شناختی که از فرزند اول دارند و درنظر گرفتن حالات و روحیات وی که در آینده نقشی اساسی در زندگی‌اش خواهد داشت، نسبت به بارداری مجدد اقدام کنند تا هیچ‌یک از فرزندان دچار مشکلات عاطفی و روانی نگردند و آنچه بینشان باقی بماند، دوستی و خاطرات شیرین از حضور یکدیگر باشد.

--------------------------------

پی‌نوشت:

(1) درگاه ملی آمار ایران. گزارش جمعیتی 95-96

(2) مشفق محمود؛ غریب عشقی، سارا (1391). تحلیلی بر رابطه ارزش فرزندان و باروری بین زنان تهرانی. مجله مطالعات راهبردی زنان سال پانزدهم، شماره 58.

*نویسنده: محدثه امیری‌مقدم