سپهرغرب، گروه شهر - عباس سریشی: به‌دلیل پایین بودن کیفیت بسیاری از مصالح ساختمانی و اجراهای غیر حرفه‌ای و ضعیف، در کوتاه‌زمان خسارت‌های بسیاری به طرح‌ها و پروژه‌ها و متعاقباً منابع مالی کشور وارد می‌شود.

تقریباً همه کارشناسان و صاحب‌نظران متفق‌القول هستند که کیفیت یکی از مهم‌ترین شاخص‌های موفقیت پروژه‌های توسعه‌محور است که نقش بسیار مهمی را در کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری ایفا می‌کند؛ درعین‌حال درخصوص طرح‌های زیرساختی شهری، اثرات طولانی‌مدت بهبود کیفیت جلوه بیشتری از حیث اهمیت به خود اختصاص می‌دهد.

بااین‌حال آمار و اطلاعات موجود نشان‌دهنده وجود یک روند نامناسب در ساخت‌وساز طرح‌های زیرساختی کشور ما بوده که نتیجه‌ای جز اجرای طرح‌های ضعیف با آسیب‌پذیری بالا در برابر حوادث طبیعی، عمر مفید پایین و نیز در ابعاد بزرگ‌تر خسارت‌های هنگفت اقتصادی از میان رفتن سرمایه‌های عظیم ملی و بیت‌المال نداشته است.

این بدان معناست که عموماً بُعد کیفیت در ساخت‌وسازها بسیار کمتر از آنچه باید، مورد بی‌توجهی قرار گرفته و به‌دلیل عدم کنترل‌های لازم، کیفیت پایین چه در زنجیره تولید و چه در فرآیند ساخت منجر به تلفات اقتصادی زیادی می‌شود.

واقع امر این است که صنعت ساخت‌وساز مجموعه بسیار بزرگی بوده که شامل بخش‌های مختلفی در حوزه تولید و فرآوری مصالح ساختمانی و ساخت‌وساز بوده و لاجرم سهم بالایی از بودجه سالانه کشور صرف این صنعت می‌شود. بنابراین به‌دلیل تبعات ناشی از فرسایش و تخریب زودرس، عدم بهره‌دهی کافی و تحمیل هزینه‌های تعمیر مجدد در این بخش، کشور ما نیازمند تحقیق بیشتر در زمینه‌های مرتبط با مدیریت کیفیت در ساخت‌وساز است.

از منظر صاحب‌نظران چند گروه عاملی مشتمل بر مدیریت، برنامه‌ریزی فنی، تدارکات، منابع انسانی، نظارت محیطی و نوع مصالح بر کیفیت ساخت مؤثر هستند که طبیعتاً گستردگی این موضوعات اهمیت اقتصادی و میزان توجه به بهبود کیفیت را دوچندان کرده؛ البته این وضع نیز درحالی است که به اذعان مدیران و مسئولان ذی‌ربط با اینکه امروزه در زمینه طراحی مهندسان خوبی با برخورداری از آموزش‌های مناسب دانشگاهی در اختیارداریم و استانداردها، آیین‌نامه‌ها و مقررات فنی نیز به‌خوبی در طرح‌ها لحاظ می‌شوند، بااین‌حال اما همچنان در بحث کیفیت ساخت‌وسازها با مشکلات عدیده مواجه هستیم.

از منظر منتقدین توجه به این موضوعات از آن حیث پُراهمیت تلقی می‌شود که پروژه‌های عمرانی و ساختمانی در هر کشور به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های اصلی رشد و توسعه آن مطرح بوده و از این رو ارتقای کیفیت مصالح و مواد خام در کنار طراحی و اجرای شایسته و نیز نظارت جامع و متعهدانه کارشناسان و ناظران می‌تواند باعث بهبود در کیفیت و موفقیت پروژه‌های عمرانی و شهری شود.

بااین‌وجود اما متأسفانه شواهد حاکی از آن است که عموماً درک صحیحی از ابعاد مختلف کیفیت و خدمات مشاوره در عرصه‌های علمی و صنعتی کشور ما وجود ندارد و به نظر می‌رسد این امر به‌دلیل ضعف نظری و پژوهشی حاکم بر کیفیت خدمات مهندسان مشاور و نیز ناظران اجرایی طرح‌ها باشد.

البته براساس برخی دیگر از نتایج بررسی‌های علمی انجام‌شده این‌گونه نیز عنوان می‌شود که در کشور ما بیشترین درصد علل تخریب (بالای 60 درصد) مربوط به استفاده از مصالح کم‌کیفیت و نحوه اجراهای ضعیف و طولانی شدن زمان ساخت پروژه‌هاست.

بنابراین با توجه به مؤلفه‌هایی که برای کیفیت اجراها تعریف شده و نیز با درنظر گرفتن میزان تخلفات صورت‌گرفته در اِعمال این مؤلفه‌ها، درصد بالایی از طرح‌های اجراشده با دامنه کیفیت و مقاومت نهایتاً در حد میانه قرار می‌گیرند که با توجه به نوع کاربری، پراکندگی و استقرار و نیز حساسیت‌ها نسبت به ایمنی و بسامدهای اجتماعی و به‌خصوص توجه خاص به این موضوع که ایران ازجمله کشورهایی است که دائماً در معرض انواع و اقسام بلایای طبیعی مثل زلزله، سیل، طوفان و غیره قرار دارد، باید به آن‌ها توجه خاص مبذول داشت.

      همدان شهری با مدرنیته کم‌کیفیت

حالا اما با ورود همدان به عرصه توسعه و پیشرفت ناخواسته چالش‌های زیاد و قابل توجهی به‌ویژه در بحث ساخت و توسعه زیرساخت‌های شهری که به‌عنوان مهم‌ترین دستاوردهای توسعه پایدار برای سال‌ها قرار است شکل‌دهنده و بستری قابل اطمینان برای آن باشد، ظهور کرده؛ سازه‌ها و طرح‌هایی که عموماً پس از مدت کوتاهی و به مجرد اتمام ساخت و ورود به چرخه بهره‌برداری به ناگاه با مشکلات ریزودرشتی ناشی از بی‌توجهی به کیفیت ساخت و مصالح مواجه می‌شوند.

البته جدای از تبعات اقتصادی که برای جبران این‌گونه خسارات و تعمیرات بر دوش سرمایه‌های استانی و مدیریت شهری تحمیل می‌شود، واقع امر این است که متضرر نهایی بی‌توجهی و فقدان مسئولیت‌پذیری مذکور نیز کسی نیست جز کیسه بیت‌المال و خزانه ملی و متعاقباً مردمی که باید ناخواسته متحمل این مشکلات شوند؛ معضلی که درنهایت موجب کم‌رنگ شدن حس اعتماد عمومی نسبت به توانایی مجریان و مدیران در ارائه طرح‌های دیگر خواهد شد.

البته فرقی نیز نمی‌کند این موضوع مربوط به شیوه روکش کردن کوچه‌ها و خیابان‌ها با آسفالت بی‌کیفیت باشد و یا ساخت و نصب جداول بتنی ضعیف در بلوارها و جوی‌های آب و نه حتی طرح‌های ده‌ها میلیاردی مانند پیاده‌راه و پُل‌های روگذر که علی‌القاعده دارای نقشه‌های مهندسی و تحقیقاتی آن‌چنانی هستند.

البته ازنظر صاحب‌نظران توجه به این نکته نیز ضروری است که اگرچه وجود درصد کمی از خرابی‌ها و نواقص در یک پروژه امری است طبیعی که کارشناسان و مجریان باید متعاقباً نسبت به رفع آن‌ها اقدام کنند، بااین‌حال هرگاه وسعت، تعداد و زمان بروز این‌گونه تخریبات و نواقص بیشتر از حد انتظار باشد، لازم است تا ضمن تعیین علت یا علل آن براساس روش‌های اصولی نسبت به تعمیرشان اقدام کنند، گو اینکه لازم است تا دقت شود در طرح‌های بعدی نسبت به جلوگیری از بروز آن‌ها اقدامات لازم در دستور کار مجریان قرار گیرد.

تصور عموم صاحب‌نظران بر این است که در گام نخست این توجه به ساخت اصولی و پیشگیری از بروز و یا کاهش خرابی‌هاست که تضمین‌کننده حفظ کیفیت پروژه بوده و باید مورد توجه قرار گیرد. بدیهی است که توجه به این موضوع به‌عنوان یک بحث پیش‌درآمدی باعث می‌شود تا مجریان بتوانند استراتژی‌های ترمیمی مناسب‌تری را برای رفع نواقص انتخاب و به مرحله اجرا گذارند.

کما اینکه بی‌توجهی به این مقوله باعث شده تا به‌طور نمونه با وجود بارها تعمیر و روکش کردن آسفالت خیابان‌ها و جاده‌ها اما صرفاً به‌دلیل عدم اصلاح اصولی و صحیح در کوتاه‌زمان شاهد بروز مشکلاتی چون ایجاد ترک، موج‌زدگی، فرسایش، قیرزدگی، تورم، چاله شن‌زدگی و این‌گونه طرح‌ها بوده و یا در پی جدول‌گذاری جوی‌های آب به تعدد و تکرار شاهد افتادن، شکستن، فرسایش یا کنده شن بلوک‌های به‌کاررفته در آن‌ها شویم.

البته درخصوص معابر نیز داستان نشست، کنده و یا خُرد شدن موزاییک‌ها و جالیزها و یا فرسایش سیمان‌های به‌کاررفته در آن‌ها نیز ادامه داشته و هرسال بارها و بارها شاهد تعمیرات و روکش کردن‌های مدوامی هستیم که به مجرد نخستین بارش باران و برف و یا یخ‌زدگی مبتلا به همان رویه فرسایش قبلی می‌شوند.

به‌عنوان برجسته‌ترین و درعین‌حال ناخوشایندترین مصداق در این حوزه نیز باید به بحث پیاده‌راه‌سازی دو خیابان بوعلی و اکباتان، مرکز شهر و نیز برخی بازارها مانند مظفریه، سر گذر و سبزه‌میدان و غیره اشاره کرد که متأسفانه هنوز چند صباحی از ساخته شدن آن‌ها نگذشته، شاهد انواع و اقسام ریختگی، نشست، ترک و خُردشدگی و کنده‌شدگی سنگ‌ها و جداول به‌کار رفته‌شده در آن‌ها هستیم که صحنه‌های ناخوشایندی را برای یک پروژه تازه‌ساز در چشم‌انداز شهروندان و بینندگان به تصویر کشیده است.

از منظر منتقدان چنانچه روسازی و کف‌سازی این معابر و پیاده‌راه‌ها با استفاده از مصالح مناسب و لحاظ کردن مدت و زمان مناسب اجرا، به نحو صحیحی طراحی و عملی شوند، این تصور وجود دارد که آن‌ها بتوانند بدون کمترین مشکل سال‌های زیادی به خدمت‌رسانی مشغول باشند.

البته باید توجه داشت که این‌گونه طرح‌ها علی‌القاعده طی گذشت زمان خواهی‌نخواهی در معرض تنش‌های مختلفی مانند اثرات بارگذاری ترافیکی، دما، رطوبت و یا جابه‌جایی خاک بستر قرار گرفته و بعضاً مبتلا به برخی مشکلات خواهند شد، اما اینکه شاهد باشیم طرحی در همان زمان اجرا دچار این‌گونه مشکلات شده و یا به‌علت اصرار سفارش‌دهندگان به اتمام زودهنگام و یا تلاش برای کاهش هزینه در قالب استفاده از مصالح و مواد کم‌کیفیت، فقدان نظارت و عدم مطالبه‌گری بسامد‌های منفی در کوتاه‌زمان دچار تخریب شود، قطعاً با هیچ بهانه و توجیهی قابل پذیرش نیست.

بنابراین درصورت بروز چنین مواردی باید همه دست‌اندرکاران و متولیان امر براساس سهم خود در اجرای طرح پاسخگو باشند تا جامعه شاهد هدررفت سرمایه‌های خود در راستای تعمیر و نگهداری‌های متأثر از بی‌توجهی و مسئولیت‌ناپذیری طراحان و مجریان نباشد.

      بد و خوب‌های چند اجرا

واقع ماجرا این است که سالانه به هر علت (اعم از استفاده از مصالح بی‌کیفیت، عدم طراحی مناسب، اجرای ضعیف و فقدان نظارت بر عملکرد) بروز خرابی‌ها در طرح‌های شهری هزینه‌های بسیار هنگفتی را به شهرداری به‌عنوان مهم‌ترین مجری این پروژه‌ها تحمیل می‌کند، گو اینکه اگر از همان ابتدا زمان‌بندی مناسب، نظارت و دقت کافی در اجراها صورت گرفته و درعین‌حال نوع و علت خرابی و نواقص نیز درست و منطقی تشخیص داده و در راستای ترمیم آن‌ها به روش اصولی و منطقی اقدام شود، نه‌فقط می‌توان در میزان هزینه‌های تعمیر و نگهداری به میزان قابل ملاحظه‌ای صرفه‌جویی کرد، بلکه می‌توان در جهت جلب اعتماد عمومی درخصوص صحت عملکردها نیز قدم‌های بلندی برداشت.

از منظر صاحب‌نظران درحال حاضر با توجه به اهمیت ویژه ارتقای دانش و مهارت فنی دست‌اندرکاران اعم از طرحان و مهندسان و عوامل فنی احداث، تعمیر و نگهداری معابر شهری و شیوه، کیفیت، بایستگی‌ها، الزامات و راه‌های پیشگیری از بروز نواقص و تخریب‌ها می‌تواند زمینه‌ساز ارتقای کیفی ساخت‌وساز معابر شهری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین عوامل تأمین رضایت شهروندان درخصوص نوع عملکرد شهرداری در باب احداث زیرساخت‌های شهری در همدان باشد.

درواقع این یک نکته بسیار مهم است که در اجرای یک پروژه بزرگ و هزینه‌بر هرگونه خرابی و نواقص هرچند کوچک و کم‌اهمیت می‌تواند منجر به خرابی‌های بزرگ‌تری در آینده شود، بنابراین دقت نظر کارشناسان و ناظران درخصوص موارد مذکور این امکان را به‌وجود می‌آورد که خرابی‌ها در همان ابتدا به نحو صحیح شناسایی، ترمیم و تعمیر مناسب شوند تا از بروز هرگونه آسیب بیشتر در آینده جلوگیری به‌عمل آید.

      نقد و تحلیل‌های مردمی

حالا اما مدت‌هاست که مردم شاهد طراحی و اجرای پروژه‌های متعددی در حوزه زیرساختی در گوشه و کنار شهر هستند که توسط مدیران و برنامه‌ریزان دلسوزی که علاقه‌مند به توسعه شهر هستند، با جذب سرمایه از طرق مختلف به مرحله اجرا گذاشته می‌شوند.

قطع به یقین از منظر عمومی همه این فعالیت‌ها در خور تقدیر بوده و امید است که با بذل توجه به مطالبات و نیازمندی‌های استان و شهر روزبه‌روز سرعت و وسعت بیشتری گیرند، اما نکته این است که گاهی نوع عملکردها به‌گونه‌ای بوده که چه از منظر استفاده‌کنندگان، چه بینندگان و قضاوت‌گران محصولات نهایی در مقام قضاوت از حیث هزینه و کیفیت اجرا آن‌گونه که بایدوشاید، هم‌تراز و پاسخگوی انتظارات و مطالبات نبوده و این تصور وجود دارد که شاید مسئولان آن‌گونه که بایدوشاید، توجه چندانی به کیفیت محصول نهایی نداشته و صرفاً تمام هم‌وغم خود را معطوف و منحصر به اجرا و اتمام طرح می‌کنند و درنهایت به‌دلیل فقدان نظارت کافی و متعهدانه بسیاری از این طرح‌ها در کوتاه‌مدت دچار مشکلات عدیده‌ای در بحث تخریب و فرسایش زودرس شده و متعاقباً بار مالی مضاعف را برای تعمیرات ثانویه بر پشت شهر تحمیل می‌کنند.

واقع امر این است که کیفیت روسازی معابر شهری (اعم از خیابان، پیاده‌رو و پیاده‌راه) یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در کیفیت سیستم حمل‌ونقل شهری است؛ بنابراین ساخت روسازی‌های باکیفیت به همراه تعمیر و نگهداری صحیح آن‌ها می‌تواند عامل مهمی در تأمین رضایت‌مندی شهروندان در مورد عملکرد شهرداری و نیز جلوگیری از هزینه‌کردهای مجدد تعمیراتی باشد.

در این خصوص خبرنگاران سپهرغرب با هدف اطلاع از نظریات همشهریان در این خصوص (کیفیت اجرا و مطلوبیت محصول نهایی در این حوزه) طی یک هفته با طرح پرسش‌هایی در نقاط مختلف شهر به گفت‌وگو با ایشان پرداختند که نتایج حاصله به شرح زیر و جهت اطلاع مسئولان منعکس می‌شود. بدیهی است آنچه از کلیت این پاسخ‌ها دریافت می‌شود تشکر و قدرانی قلبی مردم از مجموعه مدیران و مجریان به‌دلیل تلاش و توسعه برای بهبود شرایط محیطی و سامان‌دهی فضاهای شهر بوده، بااین‌حال توجه به آن‌ دست مطالبات و یا نقدهای صورت‌گرفته نیز باید به‌مثابه راهکارها و پیشنهاد‌های دلسوزانه مورد توجه متولیان امر قرار گیرد تا از این ره‌آورد به نتایج مثبت و بالنده‌تری در مسیر توسعه و ارتقای سطح کیفی خدمات شهری دست یابیم.

و اما درمجموع پاسخ‌های دریافتی از 100 نفر همشهریان درخصوص 10 پرسش مطروحه درخصوص کیفیت اجرای طرح‌های زیرساختی این‌گونه عنوان و برداشت می‌شود که:

حدود 95 درصد پرسش‌شوندگان ضمن ابراز تشکر از اجرای طرح‌ها توسط مسئولین و مدیران شهری، خواهان ادامه این روند و سامان‌دهی فضای شهری هستند.

حدود 95 درصد پرسش‌شوندگان عمیقاً بر این باورند که همدان جهت توسعه و پیشرفت و نیز ایجاد فضای بهتر زندگی برای شهروندان و جذب گردشگران نیاز مبرمی به اجرا و توسعه این‌گونه طرح‌های زیرساختی دارد.

حدود 80 درصد پرسش‌شوندگان معتقدند که با وجود فرصت اجرا اما در مقوله طرح‌ها (به‌خصوص پیاده‌راه‌ها و پُل‌ها) به‌هیچ‌عنوان به مسئله هنر، زیباشناسی و جلوه‌های بصری مبتنی بر فرهنگ ایرانی، اسلامی و بومی استان همدان توجه نشده است.

حدود 85 درصد پرسش‌شوندگان زمان‌بندی اجرای طرح‌ها را مناسب ندانسته و بر این باورند که نباید در فصل بارندگی و زمستان به این کار اقدام کرد.

حدود 70 درصد پرسش‌شوندگان معتقدند که اصرار به انجام کار در فصول بارندگی و سرد و سرعت در اجرا، باعث کاهش شدید کیفیت و دقت در اجرا می‌شود.

از منظر 75 درصد پرسش‌شوندگان وجود برخی تخریبات و فرسایشات زودرس متأثر از عدم کیفیت محصولات به‌کاررفته است (این موضوع به‌ویژه در بحث آسفالت خیابان‌ها و جداول بتنی مورد تأکید بوده است).

از منظر حدود 70 درصد پرسش‌شوندگان عمده دست‌اندرکاران (طراحی و ساخت) دقت لازم را در اجرا نداشته و کیفیت را فدای سرعت در انجام کار می‌کنند.

از منظر 75 درصد پرسش‌شوندگان تعمیرات بعدی بسیار ناشیانه و غیر اصولی و مغایر با روش‌های استاندارد بود و به لحاظ بصری بسیار ناهنجار است.

از منظر 73 درصد پرسش‌شوندگان فقدان یک مفاهمه عمومی بین دستگاه‌ها باعث شده تا در کوتاه‌مدت شاهد تخریب کنده‌کاری و یا ایجاد رخنه در طرح‌ها برای انجام امور دیگر از قبیل کانال‌کشی، لوله‌گذاری و غیره باشیم که یک نقطه‌ضعف اساسی در این فرآیند است.

از منظر 72 درصد پرسش‌شوندگان فقدان نظارت کافی و دائمی از سوی سفارش‌دهنده و نیز عدم بازخواست پیمانکار در قبال تخریب و فرسایش زودرس باعث هدررفت بودجه و سرمایه‌های عمرانی استان می‌شود.

از منظر 72 درصد پرسش‌شوندگان هنوز تعریف مشخصی از اهم و مهم و ترتیب انجام طرح‌ها براساس نیازها در شهر وجود ندارد.

از منظر 63 درصد پرسش‌شوندگان مدت‌زمان اجرای برخی تعمیرات بسیار طولانی‌تر از حد معمول بوده که همین امر لاجرم باعث گسترش و تعمیق تخریب می‌شود.