«چگونگی برخورد جامعه با آسیب‌پذیرترین جامعه خود همیشه معیار انسانیت آن است». این سخن معروف در مورد ارزش‌گذاری جوامع انسانی سخنی ماندگار از الیاسون، رئیس سوئدی مجمع عمومی سازمان ملل متحد است. ممکن است برای ما شنیدن سخن ارزش‌گذاری جوامع انسانی از زبان یک عضو مجمع عمومی سازمان ملل متحد قابل درک و لمس نباشد اما وقتی به عنوان یک مسلمان سخن ارزشمندی از امیرالمومنین در زمینه اهمیت به توان‌یابان می‌شنویم قطعا فضای ارزش‌گذاری اهمیت خاص تری پیدا می‌کند.

امیرمومنان علی(ع) در فراز هفتم نامه خود خطاب به مالک اشتر می‌فرمایند: الله الله [ای مالک اشتر تو را به عنوان مدیر ارشد جامعه هشدار می‌دهم] درباره طبقه زمین‌گیران و معلولین، پس برای خدا پاسدار حقی باش که خداوند برای این جامعه معین فرموده است. بخشی از بیت‌المال و بخشی از غلّه‌های زمین‌های غنیمتی اسلام را در هر شهری به معلولین و محرومین اختصاص ده. همواره به فکر مشکلات آنان باش و از آنان روی برمگردان.

از نگاه تخصصی جامعه‌شناسی ملاک ارزیابی جوامع پیشرفته، درک نیازهای اقشار آسیب‌پذیر و افراد دارای معلولیت است. امروز جامعه‌ای که بتواند به توان‌یابان از منظر یک فرد توانمند، قابل احترام و شهروند درجه یک نگاه کند و در عین حال تلاش کند با درک نیازهای این قشر، بستر حضور در جامعه، آموزش‌های هدفمند و زمینه اشتغال را فراهم سازد جامعه بشری پیشرفته نامیده می‌شود. این دقیقا بدان معناست که اگر جامعه‌ای در اوج دسترسی‌ها به تکنولوژی‌های روز نتواند توان‌یابان را به عنوان اقشار تأثیرگذار و نیروهای پربازده اشتغال معرفی کند در حقیقت جامعه ارزشمندی نیست.

جامعه‌ای که نتواند در پیشرفت‌های جهانی امروز به چنان درکی از قشر دارای معلولیت برسد که نه تنها نگاه سنگین و حذف شدن را از آنها بردارد بلکه به افراد دارای معلولیت به چشم نیروی آماده به کار و توانمند نگاه کند طبق فعالان عرصه حقوق بشر، جامعه‌ای فاقد ارزش‌‎های انسانی است.

تصمیم‌گیران هر جامعه انسانی اگر به نقطه‌ای نرسند که حضور اجتماعی، بسترسازی‌های شهری، فرهنگ‌سازی عمومی و زمینه‌های ایجاد اشتغال افراد دارای معلولیت را درک کنند از منظر جامعه‌شناسان در جامعه‌ای با کمترین سطح ارزش‌گذاری مدیریت می‌کنند.

صادقانه باید بپذیریم این حقیقت تلخ را که امروز این خلأ به وضوح در کشور ما دیده می‌شود. یک نمایش در میان مسئولین قوه مقننه، قوه مجریه و شهرداری‌ها در حال اجراست که تلاش می‌کنند به جوامع بین‌المللی نشان دهند که حقوق توان‌یابان را درک می‌کنند و برای احقاق این حق قدم برمی‌دارند. با همین تفکر است که قانون وضع می‌کنند اما اجرایی نمی‌شود، جلسه برگزار می‌کنند، مصوبه دارند اما اجرا نمی‌شوند.

در صفحه 237 تحف العقول آمده است که امام حسین(ع) در مورد اهمیت حمایت از توان‌یابان فرموده‌اند: «ای مردم به چشم خود می‌‏بینید که پیمان‏های خدا شکسته شده و شما هراس نمی‏‌کنید، بابت نقض تعهد پدران خود به هراس افتاده‏‌اید و این در حالی است که تعهد به رسول خدا بی‏‌مقدار و خوار گشته، نابینایان و ناشنوایان و توان‌یابان در شهرها بی‌یاور مانده‏‌اند و به آن‏ها رسیدگی نمی‌‏شود. شما به اندازه و مقام خود و در خور مسئولیت خود کار نمی‏‌کنید؛ حتی از کسانی که خادم معلولین‌اند تشکر نمی‌کنید».

امام معصوم در جامعه زمان خود هشدار می‌دهد که مبادا فراموش کنید حمایت و یاوری از نابینایان و ناشنوایان و توان‌یابان را که این رفتار نشانه متعهد ماندن به رسول خداست.

نگران کننده ترین بخش در مسئولیت‌های ما نسبت به توان‌یابان آنجاست که با هزار مشکل قوانین حمایتی از این قشر به تصویب می‌رسد اما بدون درنظرگرفتن مجراهای اجرایی دست نخورده خاک می‌خورد. 17 آذرماه سال 98 با ابلاغ آیین‌نامه اجرایی ماده 3 قانون حمایت از حقوق توان‌یابان تأکید شد که بیش از 16 وزارتخانه و سازمان از جمله وزارت کشور، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت راه و شهرسازی موظف به اجرای تمام مصوبات قانون حمایت از توان‌یابان هستند.

در این آیین‌نامه با شفافیت عنوان شد که مناسب‌سازی معابر، اماکن، ساختمان‌ها و فضاهای عمومی شهری و روستایی، وسایل حمل و نقل و ارتباط جمعی باید در نظر گرفته شود تا آنجا که افراد دارای معلولیت قادر باشند آزادانه و بدون خطر حضور اجتماعی داشته باشند. در همین بند اول آیین‌نامه، هنوز نتوانسته‌ایم تمام وسایل حمل و نقل و فضاهای عمومی را متناسب با نیازهای توان‌یابان بهسازی کنیم و به افتتاح عجولانه پروژه‌هایی با مشکلات ساختاری صرفا برای جلب نظر مردم در تنگناهای سیاسی همچنان ادامه می‌دهیم بدون اینکه لحظه‌ای به این فکر کنیم اگر مجتمع تجاری یا مرکز فرهنگی ساخته می‌شود که راه‌های دسترسی توان‌یابان در آن تعبیه نشده است در حقیقت نمادی از عقب ماندگی ارزشمندی جامعه ایران نسبت به سایر جوامع دنیا خواهد بود.

کاش همه ما به این سطح از باور برسیم که معلولیت اتفاق دور از دسترس برای هیچ موجودی خصوصا آدمی نیست. اینکه امروز هرکدام از ما در سلامت کامل جسم از منزل بیرون آمدم هیچ تضمینی بر این نیست که ما در سلامت کامل شب به منزل بازگردیم. در حقیقت هرکدام از ما ممکن است در کسری از ثانیه با یک اتفاق پیش بینی نشده دچار معلولیتی شویم که بقیه زندگی‌مان به اتکای یک صندلی چرخدار یا عصا پیش رود.

سوال مهم این است که اولا چقدر برای چنین روزی آمادگی داریم اصلا چنین تصوری نسبت به زندگی مان داشته‌ایم؟ دوم اینکه در فرصتی که امروز داریم چقدر با درک شرایط توان‌یابان برای آموزش، اشتغال و حضور اجتماعی آنها دغدغه داریم و تلاش می‌کنیم؟ اگر بتوانیم به درک درستی از این شرایط برسیم آنجاست که نمی‌توانیم ساده از کنار قابلیت‌های توان‌یابان آموزش دیده، گذر کنیم.

کاش آقایان مسئولین، وزرا و آنان که در رأس هر قوه و وزارت و سازمان حضور دارند با اعتماد به توانایی‌های توان‌یابان شاغل فرصت‌های جدی اشتغال را به آنها هدیه دهند تا جامعه از حضور و توانایی آنها بیشتر منتفع شود.

علیرضا آتشک، متخصص حوزه کارآفرینی توان‌یابان