کشت‌های زیرپلاستیک چند سالی است در استان همدان و استان‌های همجوار در حال انجام و در برخی از شهرستان‌های استان مرکزی مورد استقبال کشاورزان قرار گرفته، اما آیا ترویج چنین نوع کشتی برای طبیعت مفید است یا مضر؟

کشت زیرپلاستیکی نوعی از کشت است که با استفاده از پلاستیک‌های پهن و با ضخامت برای تولید محصولاتی مانند هندوانه، خیار، گوجه‌فرنگی و غیره انجام می‌شود و سود زیادی نیز برای کشاورز دارد.

شنیده‌ها حاکی از آن است که با شروع فصل کاشت هندوانه، برخی از کشاورزان غیر بومی و بهتر است بگوییم غارتگران آب و زمین به شهرستان رزن آمده و زمین‌های کشاورزی را به اجاره خود درآورده‌اند. در سال‌های گذشته و جاری، بازهم کشت محصول آب‌بر هندوانه به‌صورت کشت زیرپلاستیک در این شهرستان رواج پیدا کرده است.

از مزایای کشت زیرپلاستیکی می‌توان به‌ صرفه‌جویی در میزان مصرف آب، بالا بردن راندمان آبیاری، جوانه‌زنی و رشد سریع محصول و کنترل علف‌های هرز اشاره کرد اما به جرأت می‌توان گفت معایب کشت‌های زیرپلاستیکی بیشتر است.

از معایب این نوع کشت با توجه به بومی نبودن افرادی که این کشت را در سطح گسترده انجام می‌دهند می‌توان به هزینه بالای وسایل و لوازم، اجاره زمین و آب از کشاورزان بومی به مقدار زیاد و با هزینه کم، استفاده از سموم، کود و باقی ماندن آن‌ها بعد از برداشت محصول و آلوده شدن زمین زراعی، استفاده از پلاستیک در کشت و جمع‌آوری نکردن آن بعد از برداشت، کشت حریصانه و بی‌رویه و تخلیه آب‌های زیرزمینی برای آبیاری این کشت‌ها، استفاده از ماشین‌های سنگین برای حمل بار (هندوانه) در زمان خیس بودن زمین و مشکل سفت شدن زمین برای شخم اشاره کرد.

علاوه بر این طبق بررسی‌ها این کشت، آلوده شدن زمین و گیاهان باقی مانده بعد از برداشت با سموم و تلفات دامی در صورت چرای این مزارع، آلوده شدن زمین‌های مجاور به پلاستیک‌های زمین کشت شده با انتقال باد به این زمین‌ها، مزاحمت پلاستیک‌ها برای دستگاه‌های کشت و برداشت و جلوگیری از رشد زراعت‌های بعدی را نیز به همراه دارد.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع و از آنجا که شهرستان رزن و کبودراهنگ این روزها با معضل پلاستیک‌های رها شده در مزارع به‌صورت گسترده دست‌وپنجه نرم می‌کند برآن شدیم تا دراین‌باره گفت‌و‌گویی را با غلامرضا آئینی؛ مشاور محیط زیست و تأمین سلامت غذا رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان و سید عادل عربی؛ معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

مشاور محیط زیست و تأمین سلامت غذایی سازمان جهاد کشاورزی استان همدان با بیان اینکه بحث اصلی بر سر حفاظت از خاک به‌عنوان عنصر تقریباً غیر قابل تجدیدپذیر است، گفت: اهمیت این موضوع به چند دلیل قابل بررسی است نخست اینکه برای خاک امکان جابه‌جایی فیزیکی آن فراهم نیست و همانطور که پیشتر عنوان شد امکان تجدیدپذیری این عنصر به تعبیری محال است یعنی ایجاد یک سانتی‌متر خاک چیزی حدود 700 تا 800 سال به طول می‌انجامد.

غلامرضا آئینی افزود: از طرفی هم غذای بیش از 95 درصد مردم جهان از طریق خاک تأمین می‌شود.

وی با اشاره به اینکه 25 درصد ارگانیسم‌ها و تنوع زیستی در خاک موجود است تشریح کرد: اگر یک قاشق چای‌خوری خاک را در نظر بگیرد معادل جمعیت هشت میلیاردی جهان، میکرواکوسیستم در آن وجود دارد.

مشاور محیط زیست و تأمین سلامت غذایی سازمان جهاد کشاورزی استان همدان با بیان اینکه دراین‌بین یکی از الزامات حفاظت از خاک حفظ پلاستیک منطبق با شعار جهانی سال جاری است، تشریح کرد: دراین‌بین یکی از مباحث مرتبط با حوزه کشاورزی در این زمینه به کشت زیرپلاستیکی و مسئله جمع‌آوری پلاستیک پس از اتمام کشت بازمی‌گردد.

آئینی با تأکید بر اینکه کشت زیرپلاستیکی علی‌رغم داشتن یکسری فواید از حیث فعالیت سازمان جهاد کشاورزی ازجمله کاهش مصرف آب و حفظ رطوبت خاک، مورد تأیید این سازمان نیست بلکه ما بر ترویج کشت نشایی تأکید داریم، اذعان کرد: در زمینه بخش ترویجی سازمان ورود کرده و در ارتباطی که با کشاورزان دارد خواستار توجه به این مسئله شده و درعین‌حال برای آگهی‌بخشی بیشتر نسبت به چاپ بروشور و بنر و نیز برگزاری دوره‌های آموزشی برای بهره‌برداران نیز دست زدیم.

وی با تأکید بر اینکه نمی‌توان مزایای کشت زیرپلاستیکی را نادیده گرفت اما آنچه ما را در این مسیر از ترویج این نوع کشت بر حذر می‌دارد عدم جمع‌آوری پلاستیک توسط بهره‌برداران بخش کشاورزی پس از برداشت محصول است که به‌نوعی تهدیدی برای سلامت خاک و حتی آب‌های زیر زمینی است خاطرنشان کرد: البته بخش اعظمی از این اراضی از سوی مالکان زمین اجاره داده شده و دراین‌بین مستأجران هم اغلب تنها به‌دنبال کسب منفعت برای خویش هستند پس سریعاً نسبت به برداشت محصول اقدام و پلاستیک مصرفی را در عرصه مزارع و طبیعت رها می‌کنند.

مشاور محیط زیست و تأمین سلامت غذا سازمان جهاد کشاورزی استان همدان افزود: درواقع یا باید سازمان محیط زیست و سازمان جهاد کشاورزی استان در مسیر کاهش کشت زیر پلاستیک همگام و همسو باشند و یا اینکه طبق قانون جمع‌آوری پلاستیک از سوی بهره‌بردار الزامی تلقی شود زیرا تجزیه بقایای پلاستیک چیزی حدود 500 سال به طول می‌انجامد زیرا اغلب به این پلاستیک‌های تولیدشده از مشتقات نفتی است که در صورت رها شدن در طبیعت علاوه بر آلوده کردن خاک منجر به آلوده شدن اکوسیستم آبزیان در درازمدت خواهد شد زیرا این پلاستیک‌ها بر اثر وزش باد جابه‌جا شده و در مسیر رودخانه‌ها قرار گرفته و در نهایت وارد دریا شوند.

آئینی افزود: از طرفی خاک خود دارای پنج درصد مواد آلی، 25 درصد آب، 45 درصد مواد معدنی و درنهایت 25 درصد هوا است حال آنکه قرار است این خاک، غذا و امنیت غذایی 9 میلیارد نفر جمعیت را تا 2050 تأمین کند پس ما به خاک سالم نیازمند هستیم. در حالی که یکی از مشکلات پیش رو برای حفظ سلامت خاک همین پلاستیک‌های رهاشده در طبیعت پس از کشت است که مشکلات فراوانی را در حوزه محیط زیست ایجاد می‌کند.

وی با بیان اینکه سازمان جهاد کشاورزی استان در این راستا به مناسب شعار سال بر اساس زمین پاک با شعار حذف پلاستیک چند اقدام را مد نظر قرار داده اذعان کرد: نخستین اقدام، الزام کشاورزان برای جمع‌آوری پلاستیک پس از برداشت محصول و دیگری عدم سوزاندن بقایای گیاهی پس برداشت و در ادامه ترویج کشاورزی حفاظتی و درنهایت بهینه‌سازی مصرف نهاده‌های کشاورزی و به حداقل رساندن استفاده سموم و کودهای شیمیایی و جایگزینی آن با کودهای غیر شیمیایی است.

* سازمان حفاظت از محیط زیست استان به‌مثابه سوپاپ اطمینان در بخش کشاورزی عمل کند

مشاور محیط زیست و تأمین سلامت غذایی سازمان جهاد کشاورزی استان همدان با تأکید بر اینکه در بحث کشت زیر پلاستیک اداره کل حفاظت از محیط زیست استان و سازمان جهاد کشاورزی نباید در خصوص مسئولیت در این حوزه توپ را در زمین یکدیگر بیندازند بلکه باید با یکدیگر همگام شوند تشریح کرد: رسالت دستگاه‌های مختلف مشخص است به‌طوری‌که اصلی‌ترین رسالت سازمان جهاد کشاورزی تأمین امنیت غذایی است البته این به معنای بی‌توجهی به مقوله حفاظت از محیط زیست نیست اما دراین‌بین سازمان حفاظت از محیط زیست نیز می‌بایست به مثابه سوپاپ اطمینان عمل کند و در مقابل بهره‌برداران متخلف با راه‌ها و ضوابط قانونی و قضائی ایستادگی کند.

معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان نیز با تشریح فرآیند کشت زیرپلاستیک عنوان کرد: این نوع کشت عمدتاً در اراضی کشاورزی که با کمبود آب مواجه‌اند به اجرا درمی‌آید.

عادل عربی با تأکید بر اینکه در این نوع کشت به‌دنبال ایجاد فضای گلخانه در سطح کوچک‌تر هستند اذعان کرد: آنچه مسلم است اینکه سازمان محیط‌زیست با این رویکرد در بستر حفظ منابع آبی و نیز کاهش سطح کشت و افزایش بهره‌وری در این نوع کشت مشکلی ندارد اما مسئله ازآنجا شروع می‌شود که پس از برداشت محصول، پلاستیک به‌کار گرفته‌شده از سطح اراضی جمع‌آوری نشده و به‌مرور زمان بر اثر تابش آفتاب خرد شده، توسط باد در اراضی کشاورزی و حتی مرتعی جابه‌جا شده، در خاک فرو رفته و منجر به آلودگی آن می‌شوند.

وی با تأکید بر اینکه این نوع کشت در همه شهرستان‌های استان کم‌وبیش طی سال‌های اخیر اغلب برای کشت صیفی‌جات به کار گرفته می‌شود گفت: اما در شهرستان رزن به مساحت 500 هکتار و در کبودراهنگ به مساحت 300 هکتار سطح زیر کشت زیرپلاستیکی مشکل رها کردن پلاستیک در اراضی کشاورزی علاوه بر نازیبایی مشکلاتی حاد زیست‌محیطی را به‌دنبال داشته است.

معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان با تأکید بر اینکه طبق ماده 21 قانون مدیریت پسماند، کشاورز مکلف به جمع‌آوری ضایعات ناشی از کشت زیرپلاستیکی بوده و باید این موضوع به تأیید محیط‌زیست برسد تصریح کرد: نکته این است که بیشتر ضایعات به‌جا مانده در اراضی کشاورزی، متعلق به زمین‌هایی است که افراد غیر بومی نسبت به اجاره آن برای کشت محصول اقدام کردند و مالکان این زمین‌ها نیز در خارج از شهر و استان ساکن هستند.

عربی با بیان اینکه با آغاز فصل کشت محصول در تیر و مرداد ضرورت جمع‌آوری ضایعات نایلون به آن‌ها ابلاغ می‌شود بیان کرد: در صورت بی‌توجهی مستأجر به این موضوع و عمل نکردن به تعهدات، برای مالک و صاحب زمین اخطاریه صادر می‌شود؛ بنابراین بارها و بارها بنا به دغدغه‌مندی، این مهم انجام و خود رأساً دراین‌باره وارد عمل شده و متخلف را به مراجع قضائی عودت داده‌ایم؛ در حالی که به لحاظ سازمانی ما ناظر بر عملکرد سازمان جهاد کشاورزی در عمل به وظایف خود در این بخش هستیم نه نظارت بر عملکرد بهره‌بردار بخش کشاورزی زیرا این سازمان شناختی از بهره‌بردار و یا مالک زمین ندارد اما با این وجود بازهم با توجه به دغدغه‌مندی که در این زمینه وجود دارد همانطور که عنوان شد خود رأسا به برخورد با متخلفان پرداختیم.

وی افزود: قانون مدیریت پسماند تکالیفی را برای جهاد کشاورزی پیش‌بینی کرده و می‌طلبد این نهاد در اجرای صحیح قانون توجه ویژه‌ای داشته باشد؛ درعین‌حال در قرارداد منعقدشده بین موجر و مستأجر این الزام قید شده و یا در صدور مجوز و یا اعطای کود و تجهیزات این الزام مورد رصد قرار گیرد که در صورت نیاز این مستندات را در اختیار محیط‌زیست قرار دهند تا در صورت بروز تخلف، فرآیند دادرسی به علت نداشتن اطلاعات هویتی، طولانی نشود.

معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت از محیط‌زیست استان همدان ادامه داد: همچنین مالکان زمین هنگام اجاره دادن اراضی خود به‌ویژه برای کشت محصولات زیر پلاستیکی، از مستأجر ضمانت لازم را برای عمل به تعهدات و جمع‌آوری پسماندها دریافت کنند.

عربی با تأکید بر اینکه ضایعات به‌جا مانده از کشت‌های زیرپلاستیکی منظره و سیمای زشت از اراضی کشاورزی را به نمایش گذاشته و علاوه بر این با توجه به فسادناپذیری پلاستیک، بیش از صدها سال زمان برای تجزیه آن، ساختمان و بافت خاک نیز آسیب می‌بیند اذعان کرد: تأثیر منفی بر روی حاصلخیزی خاک از دیگر آثار منفی ضایعات نایلونی به‌جامانده در اراضی کشاورزی است و تأسف‌بارتر اینکه در فرآیند تجزیه پلاستیک شاهد رها شدن مواد سمی و انتقال آن به آب‌های زیرزمینی هستیم.

وی اذعان کرد: متأسفانه، بر اساس ساختار شیمیایی، پلاستیک اثری مخرب و طولانی‌مدت دارد که ما تازه به درک آن رسیده‎ایم. فراتر از ایجاد صحنه‎های ناخوشایند بصری، زباله‌های پلاستیکی باعث تخریب کیفیت خاک می‎شوند و طی گذشت دوره‏ای امکان پرورش و حاصلخیزی خاک از بین خواهد رفت. این اتفاق به این سبب رخ می‎دهد که هنگام تجزیه آرام پلاستیک از خود مواد سمی متصاعد می‎کند که سبب آلودگی خاک شده و در عرض چند دهه زمین‏های حاصلخیز خشک و گرد و خاک گرفته می‎شوند و همان اندک محصولاتی که امکان رشد خواهند داشت آلوده به فلزات سنگین و حتی ذرات ریز پلاستیکی خواهند بود.

وی ادامه داد: مصرف این محصولات توسط انسان منجر به رشد بیمارهای سرطانی و دیگر بیماری‏ها و همچنین فقدان زندگی گیاهی موجود، موجب کمبود آب، ایجاد طوفان و گرد و غبار گسترده خواهد شد که به تکرار در اخبار اخیر درباره آن می‏خوانیم که تأثیر آن بر زندگی انسان‎ها بسیار چشمگیر خواهد بود.

* در بخش ترویج و آموزش کشاورزان مشکل وجود دارد

معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان با تأکید بر اینکه در حال حاضر در خصوص لزوم توجه به جمع‌آوری پلاستیک از اراضی پس از کشت توسط بهره‌بردار بین جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت از محیط زیست تعامل لازم ایجاد شده و حتی طی سنوات گذشته با همکاری این سازمان چند متخلف در این زمینه شناسایی و به مراجع قضائی معرفی شدند اما مسئله ای است که باید کشاورزی و بهره‌بردار به این باور برسند که این مهم می‌بایست به‌عنوان یک الزام در دستورکار خود قرار گیرد که این مهم نیازمند ورود جدی بخش ترویج و آموزش جهاد کشاورزی در این مقوله است.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد می‌توان کشت زیر پلاستیک را شمشیر دولبه سود و زیان قلمداد کرد که لبه زیان آن به‌مراتب بران‌تر از لبه سود آن است حال آنکه طبق قانون مدیریت پسماند مسئولیت مدیریت پسماند حوزه کشاورزی بر عهده سازمان‌های جهاد کشاورزی در استان بوده و سازمان حفاظت از محیط زیست تنها می‌بایست بر عملکرد این دستگاه نظارت داشته باشد تا ضوابط اجرای این قانون از سوی دستگاه مربوطه به دستی انجام شود اما مسئله این است که گویی این قانون از جایگاه ضمانتی لازم برخوردار نیست و یا اینکه در بحث نظارت سازمان محیط زیست این جایگاه قانونی از سوی سازمان جهاد کشاورزی به رسمیت شناخته نمی‌شود که این مهم نیز باز هم نیازمند بازنگری در قانون و لزوم توجه سازمان جهاد کشاورزی به اجرای قانون موجود است از طرفی در این بحث نیز باز هم یک پای مباحث ترویجی و آموزشی به بهربرداران از سوی سازمان جهاد کشاورزی استان لنگ می‌زدند زیرا به زعم مسئولان هنوز بهره‌بردار در کشت زیرپلاستیکی به این باور نرسیده که زمین ارزشمند بوده و می‌بایست سلامت خاک را حفظ کرد و همچنان این زمین است که قربانی خودخواهی انسان می‌شود.