اوقات فراغت نوجوانان و جوانان می‌تواند نقش بسزایی در پرورش و رشد ابعاد مختلف شخصیت آنان داشته باشد، از این رو پر کردن این اوقات با برنامه‌های متنوع همراه با شادابی و نشاط‌آفرینی یکی از ضروریات هر جامعه است.

در کشور ما نهادها و سازمان‌هایی همچون معاونت پرورشی و تندرستی آموزش و پرورش، سازمان دانش‌آموزی، سازمان ملی جوانان، سازمان صدا و سیما، سازمان تبلیغات اسلامی، شهرداری، اتحادیه انجمن‌های اسلامی، بسیج، تربیت بدنی، کمیته امداد و... برنامه‌هایی ویژه اوقات فراغت را اجرا می‌کنند و شاید هر کدام به تنهایی در حیطه مخاطبان خود موفق عمل کنند ولی در عمل برنامه جامعی دیده نمی‌شود که فراگیر باشد و همگان امکان استفاده از آن را داشته باشند.

اوقات فراغت از دیدگاه عالمان، جامعه‌شناسان و دانشمندان به حدی مهم است که معتقدند، موجودیت و اصالت فرهنگ‌های جامعه بر مبنای فرصت‌ها و اوقات فراغت افرادی که در آن جامعه زندگی می‌کنند پی‌ریزی شده است.

چنانچه کارکردهای فراغت نشاط و شادابی، تفریح و سرگرمی سالم، رشد و شکوفایی استعدادها و تکوین شخصیت‌ها تبیین شود. با توجه به اینکه کشور ما در ردیف جوان‌ترین کشورهای دنیا (با میانگین سنی 16سال) است، هدایت و ایجاد امکانات برای غنی‌سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان می‌تواند در شکل‌گیری شخصیت و هویت آنان و سازندگی جامعه ایرانی و اسلامی نقش بسزایی داشته باشد.

بر اساس تحقیقات انجام‌شده در برخی از کشورهای در حال توسعه، مشکلات عمده گذران اوقات فراغت، نداشتن امکانات سالم تفریحی، عدم آگاهی، نداشتن برنامه صحیح و اصولی و همچنین اجرای سیاست‌های نامناسب فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی است که موجب انحراف نوجوانان و جوانان و کشیده شدن آنان به سوی تفریحات ناسالم است.

پژوهش‌های انجام شده در ایران نیز حاکی از این مطلب است که بسیاری از معضلات اخلاقی و فرهنگی در بین نوجوانان و جوانان ناشی از موازی‌کاری ارگان‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط و فقدان برنامه‌ریزی صحیح جهت گذران اوقات فراغت در بین آنان بوده است.

اوقات فراغت ازجمله موضوعات پر اهمیتی است که اگرچه باید همیشه به آن پرداخت اما با فرا رسیدن فصل تابستان و تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها، مسئولان متولی آن در پی پر کردن و غنی‌سازی اوقات فراغت کودکان و نوجوانان و جوانان برمی‌آیند.

در این راستا در ابتدا با تعدادی از جوانان و سپس با یک جامعه‌شناس به گفت وگو نشسته که نتیجه را باهم می‌خوانیم:

یکی از جوانان همدانی با بیان اینکه در حال حاضر 26 سال دارم و در یک شرکت تبلیغاتی کار می‌کنم، عنوان کرد: از زمانی که مشغول به کار شدم اصلاً یادم رفته که اوقات فراغتی هم وجود دارد چراکه باید از هشت صبح تا هشت شب کار کنم و وقتی هم به خانه می‌آیم از شدت خستگی حتی بدون شام خوردن می‌خوابم.

آقای سبحانی با بیان اینکه اوقات فراغت جوانان در کشور و استان به‌دلیل نبود تجهیزات و امکانات منحصر به فضای مجازی می‌شود، اذعان‌کرد: در واقع اکثر دوستانم بیشتر وقت خود را در فضای مجازی و یا دور دور کردن در شهر می‌گذرانند.

وی بیان کرد: همیشه به جوانان توصیه می‌کنند که اوقات فراغت خود را با خواندن کتاب و ورزش کردن بگذارنید اما آیا جوان با حقوق ناچیزی که دارد و با توجه به گرانی کتاب و کلاس‌های ورزش می‌تواند از این‌ها بهره‌مند شود؟

   زیرساخت لازم برای استفاده رایگان را فراهم کنید

این جوان همدانی اظهار کرد: دولت باید زیرساخت‌های لازم برای بهره‌مندی جوانان از فضای فرهنگی و ورزشی را به‌صورت رایگان ایجاد کند.

دیگر شهروند همدانی با بیان اینکه تمام ارگان‌های مربوط به حوزه جوانان به بعد آموزشی آنان توجه می‌کنند، عنوان کرد: مثلاً یک نهاد دولتی وجود ندارد که با برگزاری برنامه‌هایی همچون طبیعت‌گردی، نشست‌های مختلف و غیره جوانان را گرد هم جمع کند.

خانم نظری با بیان اینکه خانواده‌ها اعتماد بیشتری به سازمان‌های دولتی دارند بنابراین آن‌ها می‌توانند برنامه فرهنگی، اجتماعی و سرگرمی برگزار کنند، تصریح کرد: اما تمام سازمان‌های متولی اوقات فراغت جوانان به چند کلاس آموزشی بسنده می‌کنند.

وی افزود: من به تازگی از دانشگاه فارغ‌التحصیل شدم و در حال حاضر دنبال کار مناسب هستم، اما به جرأت می‌توانم بگویم که بیشتر وقتم به بطالت و در فضای مجازی می‌گذرد.

دیگر جوان همدانی با بیان اینکه به دلیل مشغله درسی و کاری وقت خالی ندارم، عنوان کرد: تقریباً از ساعت 6 صبح تا 9 شب مشغول کار هستم و بعد از آن هم درس می‌خوانم و به همین دلیل اصلاً وقت آزادی ندارم که بخواهم سرگرم شوم.

آقای شرفی با بیان اینکه من 30 سال سن دارم و در حال برای آزمون تخصص درس می‌خوانم، ابراز کرد: به عقیده بنده ظرفیت اوقات فراغت برای دختران و پسران فراهم نشده و پسران اوقات فراغت خود را با کارکردن پر می‌کنند.

   کشور‌های دیگر دچار موازی‌کاری نمی‌شوند

وی با بیان اینکه در کشور‌های دیگر متولیان امر با وحدت، همدلی و پرهیز از جزیره‌ای کار کردن اوقات فراغت جوانان را به چند حوزه آموزشی، ورزشی و فرهنگی، اجتماعی و غیره تقسیم می‌کنند، عنوان کرد: هر نهاد بخشی از کار را انجام می‌دهد و تمام وظایف به عهده نهادی مثل ورزش و جوانان نیست در واقع نمی‌توان از یک نهاد انتظار داشت که به‌تنهایی بتواند در حوزه ورزش و جوانان کار کند و نیاز‌های جوانان را بدون همکاری با سایر ارگان‌ها به‌صورت کامل تأمین کند.

  بانوان هیچ سهمی از اوقات فراغت در جامعه ندارند

خانم الماسی دیگر جوان همدانی با بیان اینکه بانوان هیچ سهمی از اوقات فراغت در جامعه ندارند، تصریح کرد: تمام دلخوشی ما این بود که در ماه یکبار با دوستان دور هم جمع شده و به رستوران می‌رفتیم اما گرانی‌های اخیر این دلخوشی کوچک را هم از ما گرفت.

دیگر جوان همدانی با بیان اینکه اوقات فراغتم بیشتر فوتبال بازی می‌کنم، ابراز کرد: در هفته یک بار با دوستانم سالنی را از اداره ورزش و جوانان اجاره کرده و مسابقه فوتبال بازی می‌کنیم.

آقای عباسی با بیان اینکه فضا و امکانات برای اوقات فراغت نسبت به گذشته بسیار کم شده، اذعان کرد: با تشکیل خانه جوان و قراردادهای بیشتر سازمان ورزش و جوانان با باشگاه‌ها و سالن‌‌های ورزشی وضع کمی بهتر شده اما هنوز نیاز به توسعه و پیشرفت در این حوزه داریم.

در ادامه یک جامعه‌شناس با بیان اینکه 22 نهاد، متولی اوقات فراغت جوانان و نوجوانان هستند، عنوان کرد: اگر نگاهی به عملکرد این ارگان‌ها کنیم متوجه می‌شویم که اقدامات این سازمان تاکنون خروجی نداشته است.

مصطفی اقیلما ضمن اشاره به سازمان ملی جوانان که در گذشته متولی تمام امور گردشگری، فراغت و ازدواج جوانان بود، گفت: به دلیل ناکارآمدی این سازمان، امور جوانان را به سازمان ورزش که ارتباطی به این حوزه نداشت سپرده و از آنان خواستیم که علاوه برکارهای گسترده خود به امور جوانان هم رسیدگی کند که تحقق این امر عملاً نشدنی است.

وی با بیان اینکه به دلایلی همچون بودجه کم، جزیره‌ای کار کردن ارگان‌ها، سازمان‌ ورزش و جوانان نتوانسته عملکرد موفقی در این حوزه داشته باشد، عنوان کرد: به دلیل ضعف عملکردی تمام ارگان‌های متولی جوانان، وقت دانش‌آموزان در ایام تابستان به بطالت گذرانده می‌شود.

این فعال اجتماعی با بیان اینکه در حال حاضر با توجه به شرایط اقتصادی کشور اکثر خانواده‌ها توانایی آن را ندارند که کودکان خود را به کلاس‌های مختلف ورزشی و فرهنگی بفرستند، اذعان کرد: لازم است دولت در این شرایط به کمک خانواده‌ها بیاید و بسیاری از امکانات خود را به‌صورت رایگان در اختیار جوانان و نوجوان قرار دهد.

اقلیما با بیان اینکه بیکاری و فقر دامن جوانان را گرفته است، تصریح کرد: عدم برنامه‌ریزی در حوزه فراغت جوانان،بی‌کاری، فقر، تورم و غیره باعث شده است که برخی به کارهای خلاف روی بیاورند و یا اینکه معتاد شوند.

وی اظهار کرد: متأسفانه عدم مدیریت واحد در امر اوقات فراغت موجب شده دستگاه‌های اجرایی مرتبط، هر یک جداگانه به برنامه‌ریزی در این خصوص بپردازند و عدم تعامل کافی و مؤثرتر بین این دستگاها در عمل برنامه‌های اوقات فراغت کشور را ناموفق کرده است.

این پژوهشگر حوزه علوم اجتماعی با بیان اینکه باید برنامه‌های اوقات فراغت به گونه‌ای طراحی شوند که از نظر کیفیت و کمیت قابل ارزیابی باشند و اینکه در نهایت چه تعداد تحت تأثیر این برنامه‌ها قرار می‌گیرند مورد توجه جدی قرار گیرد، اذعان کرد: باید ارزیابی کرد آیا این فعالیت‌های تعریف‌شده متناسب با نیازهای جوانان و نوجوانان هستند و از طرفی اگر حق انتخابگری و داوطلبانه بودن فعالیت‌ها از نوجوان و جوان سلب شود، فعالیت‌های اوقات فراغت نیز مثل اوقات رسمی می‌شود.

اقیلما با بیان اینکه تمام ارگان‌های متولی حوزه جوانان همیشه در حد شعار برنامه‌ریزی می‌کنند و عملاً هیچ خروجی ندارند، تصریح کرد: حتی در حوزه ازدواج هم تاکنون هیچ برنامه‌ای جز اعطای وام اجرا نشده است.

وی با بیان اینکه به جرأت می‌توان گفت که در کشور هیچ برنامه‌ای برای جوانان در حوزه‌های مختلف نداریم، اذعان کرد: در 10 سال گذشته هیچ یک از دستورات رهبری در حوزه جوانان به طور کامل اجرایی نشده و به‌نظر می‌رسد اولویت آخر مسئولان رسیدگی به امور جوانان و حل مشکلات آنان است.

این پیشکسوت حوزه جامعه‌شناسی با بیان اینکه جوانان سرمایه هر کشور هستند، یادآور شد: لازم است برای داشتن جامعه شاداب و پیشرفته‌تر به جوانان توجه کنیم و مشکلات و چالش‌های آنان را حل کنیم.

اقیلما با بیان اینکه در حوزه اوقات فراغت نیازمند برنامه جامع و مدون هستیم گفت: این مهم در تأمین بهداشت روانی و روحی نقش بسزایی داشته و با بهره بردن از آن می‌توان ضمن پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی هزینه‌های درمان را تا حدود زیادی کاهش داد.

وی مطرح کرد: مشکل دیگر برنامه‌های موجود، هدف‌های کلی است که برای اوقات فراغت پیش‌بینی شده و اغلب قابل دستیابی نیستند، چون فرآیندها اوقات فراغت به سادگی قابل ارزیابی نیستند.

وی با بیان اینکه اکثر ارگان‌ها فقط در حوزه آموزش نوجوانان و جوانان برنامه‌ریزی می‌کنند و از سایر بخش‌ها غافل می‌شوند، گفت: این در حالی است که باید تمام نیاز‌های جوانان همچون فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و غیره توجه شود.

این جامعه‌شناس ابراز کرد: متولی اصلی حوزه فراغت جوانان سازمان ورزش و جوانان است و باید این ارگان با برنامه‌ریزی مدون خود در سایر حوزه‌ها از سازمان‌ها بخواهد که بنا بر وظیفه خود اقداماتی را انجام دهد، مثلاً از صدا و سیما بخواهد که برنامه‌های جذاب و شاد جوانان را سرگرم کند.

   انتظار معجزه از خانه‌های جوان نداشته باشید

اقیلما گفت: به دلیل عدم برنامه‌ریزی در حوزه جوانان، اکثر افراد اوقات فراغت خود را در فضای مجازی، دور دور کردن و به بطالت می‌گذرانند و این امر سبب می‌شود که دیر یا زود جوان به دلیل بیکاری، مشغول کارهای بیهوده و یا خلاف شود.

وی در خصوص عملکرد خانه جوانان، اظهار کرد: نمی‌توان با دادن یک ساختمان سه یا چهار طبقه انتظار معجزه از متولیان آن داشت در واقع ساختار خانه جوان باید به گونه‌ای باشد که جوان بتواند از تجهیزات ورزشی، فرهنگی، اجتماعی، سرگرمی و گفتمان‌ها استفاده کند.

حال با توجه به آنچه گفته شد جوانان به‌عنوان بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران اجتماعی هر کشور دارای استعداد‌ها و علایقی هستند که لازم است برای حضورشان در جامعه و افزایش بهره‌وری و پیشرفتشان اقدامات لازم انجام شود؛ به عبارتی به‌کارگیری نیروهای جوان در عرصه‌های مختلف می‌تواند موجب پویایی هر سازمان و کشوری شود. جوانان برای قبول مسئولیت در هر سازمان یا نهاد نیاز به آموزش دارند، آموزش و آماده‌سازی جوانان برای قبول مسئولیت یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که باید مسئولان و احزاب به آن توجه کنند. آموزش و آماده‌سازی جوانان برای قبول مسئولیت‌ در هر نهاد یا سازمان یکی از ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر است که توسط سیستم آموزشی و احزاب در هر کشوری باید صورت بگیرد؛ ضمن اینکه باید مسئولان اجرایی بسترهای لازم را برای جوانان مهیا کنند تا آن‌ها بتوانند در سطوح مدیریتی پایه و میانی حضور پیدا کنند.

آنچه مشخص است 22 سازمان متولی اوقات فراغت جوانان هستند که لازم است که هرکدام بنابر وظیفه خود اقداماتی را انجام دهد و برنامه‌ریزی‌های خود جامعه و جوانان را به سمتی هدایت کند که جوانان بهترین علمکرد و بهره‌وری را در دوره زندگی خود داشته باشند و بتوانند در آینده از دوران جوانی به‌عنوان بهترین دوران خود یاد کنند اما به‌نظر می‌رسد که جزیره‌ای کار کردن و موازی‌کاری ارگان‌های مرتبط تاکون نه‌تنها نتیجه‌ای نداشته بلکه موجب شده استعداد و نیاز‌های جوانان مغفول بماند و به آن‌ها توجهی نشود.