ایلام طی سالیان اخیر همواره در معرض هجوم توده‌های غلیظ گرد و غبار بوده و مردم این استان با وجود میل باطنی، دیگر با این پدیده اقلیمی نامیمون به همزیستی رسیده‌اند و وجود ریزگردها برای ساکنان این دیار عادی و جزئی اجباری از زندگی آن‌ها شده است.
استان ایلام از سال 81 تاکنون درگیر توده‌های متعدد گرد و غبار است که بیشترین میزان روزهای آلوده ناشی از ریزگردها در سال 1396 و با تعداد 123 روز و کمترین روز آلوده هم متعلق به سال 90 با چهار روز آلودگی در استان بوده و امسال نیز تاکنون در طی سه ماه اخیر 37 روز غبارآلود در استان ثبت شده است.
طی 20 سال گذشته از 81 تاکنون استان ایلام هرسال در معرض پدیده گرد و غبار با میزان غلظت متفاوت قرار داشته و همواره نوار مرزی استان شامل ایوان، چوار، مهران، دهلران به علت مرزی بودن بیشترین نفوذ گرد و غبار را داشته‌اند.
سال جاری توده گرد و غبار غلیظ چندین نوبت استان ایلام را تحت تأثیر قرار داد و در این میان شهرستان مهران سه بار رکورد بیشترین حجم غلظت گرد و غبار را زد و هر بار به بیش از 67 برابر حد مجاز و 10 هزار میکروگرم بر مترمکعب و کاهش دید پنج‌متری رسید به‌گونه‌ای که سیستم‌های ادارت هواشناسی و محیط‌زیست قادر به خوانش میزان غلظت بالای گرد و غبار و دید افقی مهران فراتر از این آمار نبودند.
ایلام دارای حدود 425 هزار هکتار اراضی مستعد گرد و غبار است که در نقاط مختلف استان پراکنش دارند که از این مقدار 143 هزار هکتار این عرصه‌ها بحرانی محسوب می‌شود که در مناطق دهلران شامل ابوغویر، چم هندی، حسن قندی و جنوب این شهرستان، مورموری از توابع آبدانان و بخش‌هایی از مهران قرار دارد که این اراضی بیابانی بین یک تا دو درصد تولید غبار رقیق محلی در این شهرستان‌ها می‌کند که چندان محسوس و آزاردهنده نیست.
استان ایلام با وجود داشتن بیابان اما فاقد کانون‌های گرد و غبارخیز تأثیرگذار است ولی همواره از سمت بیابان‌های عراق، سوریه، اردن و عربستان از خارج و بیابان‌های استان خوزستان از داخل در معرض گرد و غبار قرار دارد که البته بیش از 95 درصد از گرد و غبار وارد شده به ایلام منشأ خارجی دارد.
دبیر ستاد ملی سیاست‌گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گرد و غبار کشور چندی پیش گفت: تمامی منشأهای غبارخیز خارج از کشور شناسایی شده که 270 میلیون هکتار است و حدود 180 میلیون تن غبارخیزی دارند که به سمت کشور ما گسیل می‌شود و برای آن هم یک برنامه عمل و دو برنامه زیرمنطقه‌ای تهیه کرده‌ایم.
علی‌محمد طهماسبی افزود: این سطح حدود 4،2 میلیون تن سالانه ذرات زیر 100 میکرون تولید می‌کند که برای مدیریت آن یک برنامه عمل استانی در همه استان‌های غبارخیز کشور تهیه شده و در یک افق 10 ساله تمام اقداماتی که دستگاه‌های عضو ستاد ملی باید انجام بدهند در آن آمده و اعتبارات آن هم پیش‌بینی شده و از سال جاری اجرایی می‌شود.
وی با اشاره به اینکه 370 میلیون یورو از صندوق توسعه ملی از سال 96 تاکنون یعنی 27 هزار میلیارد ریال به این حوزه تخصیص یافته گفت: با این اعتبار نزدیک به 2،5 میلیون هکتار عملیات اجرایی جنگل‌کاری، قرق، مدیریت چرا و خرید حقوق عرفی برای کاهش فشار بر منابع اجرا شده و شهرستان دهلران و استان خوزستان جز فعالیت خیلی خوب در این حوزه بوده‌اند.
ایلام خود منشأ تولید غبار نیست و در جدول استان‌های درگیر آلودگی سازمان محیط زیست در زمره استان‌های رده دوم و در معرض غبار قرار دارد، در حالی که این استان به علت مرز گسترده با عراق همواره با شدت و غلظت بالا در معرض توده‌های گرد و غبار غلیظ عربی قرار دارد به‌گونه‌ای که زندگی مردم این خطه با گرد و غبار درهم گره خورده است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان ایلام گفت: سه تا پنج درصد از غبار ایلام متأثر از کانون‌های ریزگرد استان خوزستان است و بیش از 95 درصد غبار حاکم بر ایلام حاصل کانون‌های ریزگرد مناطق غربی و شمال غرب عراق و جنوب و جنوب شرق سوریه است و استان ایلام کانون گرد و غبار قدرتمند و آزاردهنده همچون خوزستان ندارد.
غلامرضا ابدالی بیان کرد: توده‌های گرد و غبار از سمت بیابان‌های عربستان و اردن کمتر استان ایلام را تحت تأثیر قرار می‌دهد، عمده توده‌های گرد و غبار ورودی به ایلام، از سوی بیابان‌های سوریه شکل می‌گیرد که با ورود به عراق، این توده تقویت و تشدید و سپس وارد مرزهای ایلام می‌شود.
وی تصریح کرد: اداره کل حفاظت محیط زیست در مناطق مستعد تبدیل به گرد و غبار در زیستگاه مرزی کولگ اقدام به کاشت 200 هکتار نهال به اعتبار یک میلیارد و 700 میلیون تومان کرده است، کانون‌های تولید ریزگرد در استان از طریق نهال‌کاری یا مالچ‌پاشی توسط منابع طبیعی و آبخیزداری و با نظارت کارشناسان محیط زیست کنترل می‌شود و مالچ باید فاقد فلزات سنگین و سرب و مورد تأیید محیط زیست باشد.
وی اظهار افزود: استان ایلام دارای 11 ایستگاه سنجش ذرات معلق در هوا است که سالانه مبلغ 100 میلیون تومان برای حفظ و نگهداری آن‌ها هزینه می‌شود.
هرچند منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام در طی سالیان گذشته تاکنون اقدامات مؤثر گسترده‌ای را در راستای بیابان‌زدایی و کاهش اثرات ریزگرد‌ها انجام داده است و در اراضی بیابانی و دشت‌های مهران، دهلران و سایر نواحی استان انقلابی را در زمینه پوشش سبز و نهال‌کاری ایجاد کرده است، اما این اقدامات در مقابل حجم بالای گرد و غبار کافی نیست.
معاون فنی منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام هم گفت: طبق مطالعات پژوهشکده مؤسسه آب و آبخیزداری جهاد کشاورزی سال 95 مقدار 424 هزار هکتار اراضی بیابانی در استان ایلام شناسایی شد که 144 هزار و 799 هکتار آن کانون بحرانی ریزگرد و تحت تأثیر فرسایش بادی است که طی سال‌های گذشته تاکنون 16 هزار هکتار نهال‌کاری، یک‌هزار و 250 هکتار مالچ پاشی، بادشکن اطراف مزارع هزار کیلومتر و پروژه مدیریت هرزآب نیز هزار هکتار انجام شده است.
حجت‌اله فتحی افزود: برنامه در انتظار مصوب و پیش‌بینی شده برای سال جاری 500 کیلومتر بادشکن اطراف مزارع، مراقبت از نهالستان‌های سنوات گذشته پنج هزار هکتار، غُرُق و حفاظت از عرصه‌های بیابانی 10 هزار هکتار، مدیریت هرزآب هزار هکتار و مطالعه اراضی بیابانی هم 15 هزار هکتار پیش‌بینی شده است.
وی یادآور شد: توان استاندارد مراتع استان برای چرای 500 واحد دامی است در حالی که پنج تا 6 برابر این ظرفیت در مراتع استان چرا می‌کنند و حجم زیاد و مداوم دام‌های دامداران بومی و مهمان در مراتع فرصت تجدید حیات به عرصه‌ها را نمی‌دهد و در نتیجه چرای بی‌رویه دام باعث تشدید بیابان‌زایی و تُنُک شدن عرصه‌های مرتعی می‌شود.
وی با بیان اینکه تاکنون 20 هزار هکتار از عرصه‌های بیابانی بحرانی استان طی سال‌های اخیر تحت اجرای پروژه‌های بیولوژیکی و بیومکانیکی و همچنین مالچ‌پاشی سازگار با محیط زیست قرار گرفته است، یادآور شد: عمده اراضی بیابانی استان در شهرستان‌های مهران، دهلران، آبدانان، ایلام و چوار قرار دارد.
طی 10 سال گذشته و طبق مطالعات پژوهشگران دانشگاه شهید بهشتی بیش از هفت هزار و 700 میلیارد تومان خسارت ناشی از گرد و غبار به استان ایلام در بخش‌های مختلف وارد شده است اما مطالعات اختصاصی در مورد تأثیر گرد و غبار بر روی حیات وحش صورت نگرفته هرچند این حوزه نیز متأثر از ریزگردها دچار آسیب بوده است.
تغییرات اقلیمی ازجمله کاهش محسوس نزولات جوی، سدسازی‌های غیرکارشناسی شده بر روی رودخانه‌ها و چشمه‌ها و عدم رعایت حقابه دشت‌های پایین‌دست، کشاورزی غیر اصولی، خشکاندن عمدی یا سهوی روان آب‌ها ازجمله دلایل بروز گرد و غبار محسوب می‌شود.
به‌تدریج باران‌های تند سیلابی جای بارش‌های مؤثر را خواهد گرفت که این نوع ریزش‌های جوی باعث فرسایش و جابجایی خاک، افزایش تبخیر آب، افزایش دما، کاهش تاب‌آوری جنگل‌ها و درختان و کاهش پوشش گیاهی و جنگلی می‌شود که باید اقدامات پیشگیرانه در مدیریت بارش‌ها انجام شود.
مدیریت چرای احشام، توسعه فضاها و پوشش سبز، کاهش گازهای گلخانه‌ای، ترسیب کربن، تغییر در الگوی کشت محصولات کشاورزی و جایگزینی محصولات کم آب بر با محصولات دارای نیاز آبی بالا ازجمله راهکارهای کاهش بیابان‌زایی در عرصه‌ها است.
طبق بررسی و مطالعات انجام‌گرفته در خصوص تغییرات اقلیمی، دمای هوا و خشک‌سالی‌ها در سال 2025 بیشتر از مقطع کنونی بوده و 20 تا 30 درصد تنوع جانوری و گیاهی از بین خواهد رفت یا در معرض شدید انقراض قرار می‌گیرد.
ایجاد پروژه‌های آبخیزداری، آبخوان‌داری، کنترل هرزآب، ایجاد چاله کنی، نهال‌کاری و بذرپاشی، غُرُق و فنس کشی عرصه‌های نهال‌کاری شده ازجمله راهکارها و اقدامات بیولوژیکی و بیومکانیکی تأثیرگذار در مدیریت روان آب‌ها، کاهش بیابان‌زایی و فرسایش خاک است.