سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش :  در حال حاضر بسیاری از شهرهای کشور با مسئله‌ای به نام بافت‌های فرسوده مواجه هستند؛ این بافت‌ها یا هسته‌های قدیمی شهرها بوده و به مرور زمان دچار فرسودگی و عدم کارایی شده‌اند و یا در دوران معاصر بدون رعایت ضوابط و مقررات معماری و شهرسازی شکل گرفته و از این رو اکنون با مسائل و مشکلات بسیاری روبرو بوده و این مشکلات را به کل شهر نیز تسری می‌دهند.
متأسفانه شهر همدان پایتخت تاریخ و تمدن نیز از این قاعده مستثنی نیست. در واقع بی‌‌توجهی چندین‌ساله به این محله‌ها (مثلاً عدم اتخاذ سیاست‌‌هایی که به سرمایه‌گذاری برای نوسازی و رونق این بافت‌ها بیانجامد، با عنایت به امکان‌‌های بالقوه بسیار وسیع این محله‌‌ها ازجمله‌ کاستی‌‌های مدیریت شهری بوده) به بروز مشکلات بسیاری انجامیده است. دامنه فرسودگی برخی از این محله‌ها به قدری است که با وقوع یک زلزله متوسط، وقوع فاجعه دور از انتظار نیست. بافت ‌های فرسوده نوعی بیماری در ساختار مناطق شهری محسوب می‌‌شوند و عوامل زیادی در آن‌ها دخیل‌اند که می‌‌توان به عدم پیروی از یک برنامه منسجم‌، عوامل کالبدی، عملکردی، زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و غیره اشاره کرد.
تأثیر مخرب هریک از عوامل فوق سبب کاهش ارزش‌‌های کمی و کیفی محیط زیست در محدوده‌‌هایی از شهر می‌شود و با نزول ارزش‌های سکونتی- عملکردی در این قبیل محدوده‌‌ها، امر بهسازی و نوسازی متوقف و فرسودگی و ناکارآمدی بر آن‌ها مستولی می‌‌شود. بدین ترتیب بافت ‌های فرسوده و ناکارآمد شهری بازتابی از تأثیر عوامل مخرب هستند که برای برخی از ساکنان غیر قابل سکونت و باعث گریز آنان از این مناطق می‌‌شود. بافت‌‌های فرسوده اگرچه به خودی‌خود به‌عنوان یک معضل شهری مطرح می‌شوند اما در حقیقت ظرفیت بالقوه‌‌ای هستند که می‌توان با شناسایی‌، برنامه‌ریزی و اجرای دقیق به یک فرصت خوب تبدیل شود.
بر این اساس با توجه به نیاز شهرها به موضوع نوسازی و بهسازی برآن شدیم تا در این باره گفت‌و‌گویی را با عضو هیئت علمی و استادیار گروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینا ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
حسن سجادزاده با بیان اینکه بحث نوسازی شهری تجربه‌ای بود که در کشورهای توسعه‌یافته در دهه‌های پیشین انجام شد اما متأسفانه با توجه به نگاه مهندسی و کالبدی صرف نتایج مطلوبی به همراه نداشت، گفت: بر این اساس به‌تدریج دیدگاه نوسازی شهری به سمت بازآفرینی حرکت کرد.
وی با اشاره به اینکه در بازآفرینی شهری، دیدگاه مربوطه بر خلاف نوسازی شهری که صرفاً سخت‌افزاری بود، ابعاد نرم‌افزاری نیز مورد توجه است، اظهار کرد: در رویکرد بازآفرینی شهری به مباحث فرهنگی، اجتماعی و زیست‌محیطی نیز در فرایند کیفیت‌بخشی محیط‌های شهری توجه می‌شود.
وی با اشاره به اینکه متأسفانه این رویکرد علیرغم اهمیت در کشور و شهر ما آنگونه که باید مورد توجه نیست، افزود: درواقع برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری لازم در این بخش انجام نشده حال آنکه ورود به حوزه بازآفرینی شهری در همدان یک ضرورت است.
این طراح شهری، ادامه داد: آنچه مسلم است اینکه نوسازی شهری در ایران نیز با در نظر گرفتن بعد کالبدی موفق نبوده که از تجربه‌های اجرای این طرح می‌توان به ساخت و ساز در محله جولان همدان اشاره کرد که در آن آپارتمان‌های چندطبقه جای بافت ارزشمند شهری را گرفت اما تجربه موفقی نبود زیرا در بازآفرینی شهری و به تعبیری نوسازی شهر، یک مسئله حائز اهمیت است و آن اینکه در گام نخست باید بدانیم شهر را برای چه کسانی می‌خواهیم بسازیم نه اینکه ابتدا دست به ساخت و ساز بزنیم و سپس جمعیت را در آن ساکن کنیم.
سجادزاده ادامه داد: در واقع در بازآفرینی شهر باید از ابتدا جامعه هدف مشخص باشد اما در کشور ما اینگونه نیست و این موضوع خود نوعی نابهنجاری اجتماعی را در مجتمع‌های زیستی به همراه دارد چراکه شهر یک موجود زنده است بنابراین نمی‌توان تنها فضاسازی کالبدی را برای کیفیت‌بخشی کافی دانست.
وی با اشاره به اینکه تجربه محله جولان در عرصه نوسازی بسیار تلخ بود، اظهار کرد: با ساخت و سازهای جدید، اهالی اصیل منطقه را فراری داده و گروه‌های جمعیتی جدیدی را در آن جای دادیم که نتوانستند آنگونه که باید باهم به همزیستی پیشین برسند.
وی خاطرنشان کرد: البته در همدان تجارب نسبتاً خوبی در این حوزه نیز وجود دارد که برای مثال بحث بازآفرینی محلات همدان را می‌توان نام برد که عملیات اجرایی آن در سال 92 کلید خورد به طوری که به سفارش وزارت راه و شهرسازی قرار شد محلات قدیمی همدان را با رویکرد بازآفرینی ساماندهی کنیم.
این طراح شهری با بیان اینکه در این طرح، سه محله کلپا، کبابیان و حاجی انتخاب شدند، ابراز کرد: فرایند کار به گونه‌ای بود که از مشارکت‌های مردمی در این عرصه بهره برده و کار خوب پیش رفت و ما توانستیم اعتماد اولیه ساکنان این منطقه را جلب کنیم چون هدف ما این بود تا ساکنان اصیل محله پابرچا بمانند و حتی آن‌هایی که از محل رفته‌اند برگردند اما متأسفانه از آنجا قول و قرارهای مدیریت شهری بازهم تحقق پیدا نکرد و این پروژه نیز آنچنان که باید و شاید به نتیجه نرسید.
سجادزاده افزود: با این وجود این پروژه مشتی از خروار بود که ما احساس کردیم این رویکرد می‌تواند در بهسازی و بازآفرینی شهر‌ها پاسخگویی لازم را داشته باشد.
وی با تأکید بر اینکه به دلیل نگاه از بالا به پایین و نیز دستوری، جلسه‌ای و بخشنامه‌ای بودن فرایند کار موضوع نوسازی و بازآفرینی در شهرهای ایران موفقیت چندانی در پی نداشته اظهار کرد: در این بین مشارکت اجتماعی و نیز دیدگاه‌های نرم‌افزاری حلقه مفقوده‌ای است که باید مورد توجه قرار گیرد.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که برای اجرای درست طرح‌های نوسازی و بازآفرینی شهر چه راهبردهایی باید مورد توجه قرار گیرد؟ گفت: مثلاً در شهری همچون همدان که بافت قدیمی و ارزشمند با سه بحث سازه‌های ارزشمند، مباحث میراثی و نیاز به تازه شدن شهر دارد این راهبردها آیا تفاوت دارد؟ در این زمینه متأسفانه با دو رویکرد افراطی و تفریطی مواجهیم.
سجادزاده ادامه داد: به گونه‌ای که یک رویکرد معتقد سازه‌های ارزشمند را تا جای ممکن نگه داشته و آن را مرمت و سپس به موزه تبدیل کرده تا مردم به تماشای آن بپردازند که این نوع نگاه را می‌توان افراطی قلمداد کرد زیرا علی‌رغم مثبت بودن آن اینکه تنها ما امیدوار باشیم که کالبد یک سازه نگه داشته شود رویکرد مناسبی نیست اما در مقابل نگاه دیگری نیز وجود دارد که بر اساس آن اعتقاد به حفظ این بناها وجود ندارد و به‌دنبال تخریب این سازه‌ها و ساخت و ساز جدید است.
وی با تأکید بر اینکه هر دو نگاه موجود اشتباه است اذعان کرد: نگرشی مهم است که ضمن حفظ سازه، کالبد و ساختار شهری بتواند روح زمانه را در آن بدمد.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با اشاره به اینکه متأسفانه وقتی از نوسازی شهرها یاد می‌شود ذهن‌ها تنها به طرف نوسازی کالبدی حرکت می‌کند، تشریح کرد: مسئله‌ای که در نوسازی شهرها با آن مواجهیم اینکه در این خصوص روحیه دادن به بناهای تاریخی اتفاق نمی‌افتد و نتوانستیم عملکردهایی به این بناها تزریق کنیم که بتواند با روح زمانه حرکت کند.
سجادزاده در ادامه به حمام‌های قدیمی اشاره کرد و گفت: ما در تجربه‌ای که در موضوع بازآفرینی محلات قدیمی همدان در محله حاجی داشتیم یک حمام قدیمی و زیبا وجود داشت که به یک موزه بدل شد اما مورد استقبال نبود بنابراین با رویکرد روحیه‌بخشی به آن، در حال حاضر با تبدیل آن به سفره‌خانه سنتی شرایط به‌مراتب تغییر کرد.
وی افزود: بنابراین این امکان وجود دارد که بسیاری از بناهای قدیمی و تاریخی شهر را با تزریق عملکردهای روز بهسازی، احیا و حفظ کنیم.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه بهترین دارو برای تحقق نوسازی و بازآفرینی شهری را مطالعه در خصوص تزریق عملکردهای روز به بناهای تاریخی و ارزشمند می‌دانم اظهار کرد: در این بین فقدان دغدغه در مدیران شهری و نبود یکپارچگی در آن از دیگر موانع پیش رو است به طوری که در حال حاضر نوسازی و بازآفرینی جزء آخرین پرده‌های ذهنی مدیران در خصوص مدیریت شهری به‌شمار می‌رود.
سجادزاده با اشاره به اینکه آنچه در این بخش انجام می‌شود دچار روزمرگی است تصریح کرد: مباحث میراث فرهنگی، روحیه‌بخشی و در عین حال توجه به ظرفیت گردشگری این بخش از شهرها مورد توجه مدیران نیست.
وی در واکنش به این مسئله که در شهر همدان با کاروان‌سراهای قدیمی مواجهیم که از عملکرد پیشین خود بازمانده و امروز چهره زشتی دارند و یا اینکه با محلاتی همچون کوچه جراحان مواجهیم که نه به صاحبان این بناها و ساکنان اصیل اجازه ساخت و ساز جدید داده می‌شود و نه میراث فرهنگی و مدیریت شهری راهکاری پیش روی مالکان قرار می‌دهند؛ به نظر شما در این خصوص چه باید کرد؟ گفت: آنچنان که پیشتر نیز عنوان شد دیدگاه‌های صفر و صدی در این زمینه نمی‌گذارند که در این بخش‌ها قدم‌های مناسبی برداشته شود.
این طراح شهری با اشاره به اینکه در خصوص اینگونه مناطق باید به‌صورت جدی در حوزه حقوق مالکانه ورود کرده و طرح جامع بررسی توسعه شهر با رعایت حقوق مالکانه تهیه شود اظهار کرد: وقتی حقی از کسی زائل شود و بسته‌های تشویقی و ساز و کاری ارائه نشود که بتواند از آن فضا و بنا به نحوه احسن استفاده کند؛ در نهایت به این موضوع منتج خواهد شد که فرد به هر نحوی در صدد تخریب سازه مورد نظر برآید.
سجادزاده با بیان اینکه بحث حقوق مالکانه در حوزه بازآفرینی شهری در شهرهایی همچون همدان توسط میراث فرهنگی قفل شده گفت: هیچ برنامه مشخص و بسته‌ای سیاستی، تشویقی در این زمینه وجود ندارد که درصدد ترغیب مالکان برای حذف بنای اصیل و واجد ارزش برآید.
وی ادامه داد: در حال حاضر در این گونه مناطق شاهد ایجاد حالت بلاتکلیفی هستم به طوری که به مرور در بسیاری از بناها شاهد تخریب خواهیم بود و تا چند سال آتی دیگر اثری از آن‌ها در سطح شهر نخواهد بود.
این استاد دانشگاه با تأکید بر لزوم تدوین طرح‌های جامع در حوزه بازآفرینی با رعایت حقوق مالکانه، گفت: امروز اگر کاری هم در شهر همدان در این زمینه انجام شده نقطه‌ای و جزیره‌ای است.
سجادزاده با بیان اینکه نبود سیاست کلان و عملکرد جزیره‌ای باعث شده همدانی که روزگاری به‌دلیل وجود کاروان‌سراهای بی‌شمار به منچستر انگلیس مشهور بود دیگر نتواند این عنوان را یدک بکشد زیرا بسیاری از این بناها به تلی از خاک بدل شده‌اند، خاطرنشان کرد: این در حالی است که بسیاری از عملکردها را می‌توان به این کاروان‌سرا‌ها تزریق کرد، از تبدیل آن‌ها به هتل و تا بدل کردن آن‌ها به بازار پرندگان و دیگر عمکلردها که باید روی آن‌ها مطالعه دقیق انجام داد تا روحیه‌بخشی مناسب به این بناهای فاخر انجام شود.
وی با اشاره به اینکه در خصوص مدیریت شهری طرح جامع شهری دیگر به‌عنوان یک طرح بالادستی مورد توجه نیست بلکه باید برای حوزه‌های مختلف طرح‌های جامع موضوعی تهیه و تدوین کرد گفت: ازجمله این طرح‌ها طرح جامع بازآفرینی و طرح جامع حقوق مالکانه است.

طاهره ترابی مهوش