از مؤلفه‌های مهم در رسیدن به پایداری شهری، داشتن محیط‌ زیست سالم، مطلوب و دسترسی به فضای سبز کافی است حال آنکه طبق تجارب موجود در سطح بین‌الملل به لحاظ شهرسازی جنگل‌های جیبی بهترین عملکرد را میان فضاهای سبز در نقش‌های گوناگون ایفا می‌کنند، از طرفی فضاهای سبز شهری نه‌تنها به‌دلیل اهمیت تفریحی مورد توجه قرار گرفته‌اند، بلکه به‌خاطر نقش خاصی که در حفظ و تعادل محیط ‌زیست شهری، تعدیل هوا، کاهش تراکم ساختمان‌ها و نیز پرورش روحی و جسمی ساکنان شهر ایفا می‌کنند، ارزشمند هستند.
در حال حاضر به طور کلی وجود فضاهای سبز شهری و تأثیر آن‌ها در شهرها اجتناب‌ناپذیر است، چراکه بدون وجود این زیرساخت ممکن نیست شهرها‌ پایداری لازم را داشته باشند، از این رو فضای سبز شهری باید از نظر کمی و کیفی متناسب با حجم فیزیکی شهر (ساختمان‌ها، کوچه‌ها، خیابان‌ها و نیازهای جامعه از لحاظ روانی، گذارن اوقات‌فراغت و بهداشتی) با توجه به شرایط اکولوژیکی شهر و روند ‌گسترش آتی آن ساخته شود، تا بتواند به‌عنوان فضای سبز فعال، بازدهی زیست‌محیطی و مستمری داشته باشد.
بر این اساس با نگاهی به کلان‌شهر همدان که به‌عنوان یکی از شهرهای مهاجرپذیر کشور مطرح است، می‌توان گفت عمده‌ترین مشکلات زیست‌محیطی، کمبود تهویه طبیعی هوا، پایداری مواد آلاینده، خشکی هوا، وجود گرد و غبار، وجود سر و صدا، کمبود محیط ‌مناسب برای گذران اوقات فراغت، نازیبایی محیط شهری و تخریب اکوسیستم‌های طبیعی است بنابراین استفاده از درختان و درختچه‌ها در ایجاد و توسعه فضای سبز و کاهش مشکلات یادشده نقش مهمی ایفا می‌کند.
با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این باره گفت‌وگویی با دبیرگروه تخصصی شهرسازی سازمان نظام‌مهندسی ساختمان کشور ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
محمدخلیل البرزنیا با بیان اینکه طبق سابقه‌ موجود از طرح‌های جامع شهر همدان، موضوع عنوان‌شده از سوی شهرسازان این شهر مورد توجه بوده، گفت: در نخستین طرح جامع شهری همدان که در سال 54 تهیه و تدوین شده و از آن به‌عنوان طرح «مرجان» یاد می‌شود ساختار شهرسازی را به گونه‌ای چیده‌اند که همین فضا را ما در سلسله‌مراتب شهر یعنی محله، ناحیه و منطقه می‌بینیم.
وی با تأکید بر اینکه منطبق با این تقسیم‌بندی بر حسب نیاز فضاهای عملکردی (فضای عمومی) نیز پیش‌بینی شده بود ابراز کرد: بر این اساس یکی از اصلی‌ترین کاربری‌های عمومی، فضای سبز شهری است.
وی با بیان اینکه در کنار فضای سبز شهری، فضاهای فرهنگی همچون مسجد، کتابخانه، مراکز آموزشی و تجاری نیز پیش‌بینی شده بود، ابراز کرد: بر اساس این طرح جامع تمام محله‌های ما دارای یک فضای سبز کوچک در مقیاس 500 تا هزار متر بودند.
این شهرساز همدانی افزود: البته در ساختار شهری همدان از گذشته دورتر یعنی قبل از اینکه طرح جامع و طراحی شهری وجود داشته باشد ما در محلات شهری همین فضا را با عنوان چمن داشتیم؛ پس ذاتاً در ساختار شهری همدان از گذشته این امر وجود داشته و امری وارداتی نیست.
البرزنیا، با تأکید بر اینکه متأسفانه در حال حاضر مدیریت شهری با القای چنین تفکری (وارداتی بودن طرح جامع) بنا به دلایلی در خصوص لزوم ایجاد چنین فضاهایی در محلات مقاومت می‌کند، تشریح کرد: این در حالی است که ساختار شهری و نخستین طرح جامع شهری همدان که برگرفته از الگوی شهری منطبق با الگوی بومی است، ایجاد چنین فضاهایی را در شهر همدان ایجاب می‌کند.
وی ادامه داد: متأسفانه در گذر زمان و مدیریت ضعیف شهری از ابتدای دهه 50 تاکنون به‌ویژه در خصوص تغییر کاربری‌هایی که در بستر کمیسیون ماده 55 بنا به عدم توان مالی شهرداری برای تملک این اراضی اتفاق افتاده شاهد تغییر کاربری این اراضی خرد با کاربری عملکردی به‌ویژه فضای سبز بودیم.
وی با اشاره به اینکه با این تغییر کاربری شاهد از بین رفتن ساختار شهرسازی بومی در همدان بودیم، تصریح کرد: در حال حاضر بسیاری از محلات همدان فضای سبز ندارند و حتی برخی از آن‌ها در ناحیه و مناطق شهری در حال تغییر کاربری هستند، در واقع فارغ از چند پارک جدید محله‌ای تنها تعدادی پارک که در حد شهر عملکرد دارند تشکیل‌دهنده فضای سبز مورد نیاز شهر همدان هستند.
دبیر گروه تخصصی شهرسازی سازمان نظام‌مهندسی ساختمان کشور با بیان اینکه در حال حاضر نیز امکان ایجاد چنین فضاهایی در قامت پارک و جنگل‌های جیبی فراهم است و چندین‌بار نیز این موضوع را به دید کارشناسی از مدیران شهری همدان خواستار شدیم گفت: مسئله این است که مدیریت شهری به‌دلیل دشواری در خدمت‌رسانی به این پارک این موضوع را مورد توجه قرار نمی‌دهد و بیشتر به‌دنبال پارک‌های بزرگ‌مقیاس است.
البرزنیا از شورای اسلامی شهر خواست در جایگاه سیاست‌گذار، ورود به این حوزه را از مدیریت شهری و شهرداری بخواهند، شهرداری به‌راحتی می‌تواند در تفکیک‌هایی که در سطح شهر انجام می‌دهد بخشی را به این امر اختصاص دهد.
وی با اشاره به اینکه در بسیاری از موارد عملکرد این فضاهای جیبی در قامت فضای سبز و جنگل‌های کوچک‌مقیاس در ابعاد مختلف اجتماعی، محیط‌زیستی و کارکرد شهری همچون پارک کنار شهرداری ستاد همدان بسیار مناسب بوده تصریح کرد: بنابراین توجه به جانمایی درست در این طرح اهمیت بسیاری دارد زیرا در حال حاضر این جنگل جیبی کارکرد پاتوق شهری و فضای تعاملات اجتماعی را فراهم کرده و به‌نوعی گیرایی لازم را برای شهرندان به همراه داشته است.
وی با تأکید بر اینکه توجه به به این مقوله تنها بعد محیط زیستی و پالایش هوا نیست بلکه کار اجتماعی و شهری آن نیز مورد توجه قرار دارد گفت: وجود فضای سبز شهر به‌دلیل رنگ، ترکیب و ساختار، در پالایش ذهن شهروندان نیز مؤثر است بنابراین توجه به این مقوله می‌تواند در دیگر ابعاد زندگی افراد نقشی مؤثری ایفا کند.
این شهرساز همدانی با تأکید بر اینکه کمیسیون ماده 5 بزرگ‌ترین خیانت را در حق شهروندان همدانی با تغییر کاربری‌های عمومی کرده است، خاطرنشان کرد: با توجه به کارکرد روانی و اجتماعی فضاهای سبز شهری با ایجاد چنین فضاهایی در قامت پارک و جنگل شهری می‌توان فضای ذهنی شهروندان را از مشغله روزانه پاک و در پی آن محیط زیست مناسبی را برای شهروندان ایجاد کرد.
البرزنیا با اشاره به اینکه یقیناً فضای سبز رفوژ وسط خیابان را نمی‌توان فضای سبز با کارکرد اجتماعی و روانی قلمداد کرد، گفت: اما مدیریت شهری این فضاها را در فضای سبز شهری وارد کرده و از این طریق سرانه فضای سبز را بالا می‌برد در حالی که جز کارکرد محیط زیستی به لحاظ پالایش هوا نمی‌توان برای این قسم از فضای سبز کارکرد دیگری تعریف کرد.
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر فضای عمومی در تقسیم‌بندی‌های ارائه‌شده بر حسب تعریف شهرسازی، در شهری همچون همدان رعایت نشده و یا اینکه در صورت وجود، به لحاظ کمبود در نقاط مجاور، پاسخگوی حجم جمعیت نیست گفت: متأسفانه برخی فضاها نیز در خارج از شعاع دسترسی احداث شده‌اند که مهم موضوع کارایی آن‌ها را در محیط شهری زیر سؤال برده است.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد جنگل‌های شهری از مهم‌ترین عوامل مؤثر در شکل‌دهی پایداری اجتماعی و کیفیت فضایی شهر به‌شمار می‌آیند که با گسترش و متراکم شدن بیش از پیش شهرها بر اهمیت آن‌ها افزوده می‌شود و هرچه بیشتر باشند بر رضایت‌مندی شهروندان افزوده خواهد شد. دستیابی به توسعه پایدار فضای سبز شهری، نیازمند اتخاذ سیاست‌های مدیریتی قوی در زمینه‌های فنی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی است.
به‌کارگیری الگوهای تکراری و پیش پا افتاده، توسعه بدون در نظر گرفتن ویژگی‌های بومی منطقه، موجب ناپایداری شهرها و مناطق حومه شده است بنابراین توجه به محدودیت‌های اکولوژیکی، توسعه مناسب و سازگار با طبیعت، صرفه‌جویی در منابع، استفاده از مواد و مصالح بومی، استفاده هنرمندانه از آب و گیاه جهت تلطیف هوا و ایجاد مناظر مطبوع و ایجاد فضاهای عمومی، همه از عوامل مؤثر در پایداری شهری است. فضاهای سبز شهری نه‌تنها به‌دلیل اهمیت تفریحی مورد توجه قرار گرفته‌اند، بلکه به‌دلیل نقشی که در حفظ و تعادل محیط زیست شهری، تعدیل هوا، کاهش تراکم ساختمان‌ها و پرورش روحی و جسمی ساکنان شهر ایفا می‌کنند، ارزشمند هستند.
به طورکلی وجود فضاهای سبز شهری و تأثیر آن‌ها در شهرها اجتناب‌ناپذیر است، به نحوی که بدون فضای سبز دستیابی به شهر پایدار امکان‌پذیر نیست بنابراین در شهری همچون همدان از لحاظ سطوح سبز، سرانه، توزیع و پراکندگی آن‌ها مشکلات فراوانی وجود دارد، این در حالی است که این مناطق در قلب شهر واقع شده‌اند و شرایط توسعه آن‌ها به‌صورت درونی ممکن است. با توجه به رشد روزافزون شهرنشینی که ساختار اکولوژیکی شهرها و بررسی کمی و کیفی جنگل شهری مناطق را دستخوش تغییرات وسیعی قرار داده، نیاز به ایجاد و توسعه فضاهای سبز شهری به‌عنوان مهم‌ترین تعدیل‌کننده‌های زیست‌محیطی شهری بیشتر اهمیت پیدا کرده است.

طاهره ترابی مهوش