طبق آمار غیررسمی از زبان حسن پسندیده، مدیرکل سابق دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط ‌زیست کشور، میزان تولید کیسه‌های پلاستیکی در کشور بیش از 177 هزار تن در سال تخمین زده می‌شود که این رقم معادل 490 تن در روز است.
مصرف سالانه ١٠ ‌میلیون تن پلاستیک، ایران را در جایگاه پنجمین کشور مصرف‌کننده پلاستیک قرار داده است. هر یک از ما روزانه به‌طور میانگین سه کیسه پلاستیکی مصرف می‌کنیم که بیش از 90 درصد بدون استفاده مجدد به چرخه زباله وارد می‌شوند. این در حالی است که مواد پلاستیکی قابلیت تجزیه توسط موجودات زنده را ندارند و یا سرعت تجزیه آن‌ها حدود 400 تا 500 سال زمان می‌برد، به همین علت برای سالیان طولانی در طبیعت باقی می‌مانند و طی این مدت به قطعات کوچک‌تر تبدیل شده و در ظاهر پلاستیک از محیط حذف می‌شود ولی در واقع به نقطه‌ای می‌رسد که بخشی از رژیم غذایی جانداران و انسان‌ها را تشکیل می‌دهد.
بنابراین بسیاری از کشورها با وضع قوانین تلاش کرده‌اند استفاده از پلاستیک و مواد پلاستیکی را کاهش دهند. در کشور ما نیز پس از مدت‌ها انتظار، هیئت وزیران 20 مهرماه سال گذشته در راستای حفظ سلامت جامعه در برابر اثرات سوء ناشی از رهاسازی کیسه‌های پلاستیکی سبک‌وزن در محیط زیست و همچنین تولید میکروپلیمرها (ریزپلاستیک) در طبیعت و با هدف کمک به توسعه پایدار، کاهش اثرات زیست‌محیطی پلاستیک‌ها بر مبنای اقتصاد چرخشی (توسعه بازیافت) و اقتصاد زیستی (توسعه پلاستیک‌های زیست تخریب‌پذیر)، «آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی» را به تصویب رساند.
با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا گفت‌وگویی را با عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و استادیار این دانشگاه در رشته مهندسی محیط زیست ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
مهدی اسماعیلی بیدهندی با بیان اینکه استفاده از پلاستیک در انواع و ترکیب‌های متفاوت آن از سال‌ها قبل به یک رویه بدل شده، گفت: درواقع از وقتی این محصول از ترکیب محصولات پتروشیمی حاصل شد و مزایایی به همراه داشت (سبکی، ارزان‌قیمت بودن و قابلیت تبدیل شدن آن به انواع مختلف مصنوعات مورد نیاز انسان) در دنیا شناخته شد و شاهد روند صعودی در تولید و استفاده از این محصول بودیم.
وی با بیان اینکه کشوری همچون ایران که از منابع پایه تولیدکننده این محصول یعنی نفت و گاز برخوردار است به تبع چرخه تولید در آن‌ها ارزان‌تر شکل گرفته و شاهد تولیدات و استفاده بیشتر از محصولات پلاستیکی هستیم، اذعان کرد: همین امر باعث شد سالانه میلیون‌ها تن محصول پلاستیکی در کشور در انواع مختلف آن ‌تولید و مصرف شود.
این استادیار محیط ‌زیست با تأکید بر اینکه محصولات پلاستیکی در اشکال مختلف بدون هیچ‌گونه ضابطه‌ای در ایران تولید و مصرف می‌شوند، گفت: از طرفی علی‌رغم اطلاع‌رسانی‌ها و آگاهی‌بخشی‌هایی که در خصوص پیامدهای استفاده از محصولات پلاستیکی مبنی بر تجزیه‌ناپذیر بودن آن‌ها بر محیط زیست به جامعه و مردم داده می‌شود متأسفانه رسانه‌ها با تبلیغات بعضاً فریبنده در ارتباط با پلاستیک‌های تجزیه‌پذیر، قبح‌زدایی کرده و مردم را به استفاده از این محصولات ترغیب می‌کنند.
مهدی اسماعیلی بید‌هندی با بیان اینکه این مسئله خود باعث می‌شود آن فرهنگی که باید در راستای مدیریت و کاهش مصرف پلاستیک شکل بگیرد عملاً با شکست مواجه شود، اظهار کرد: از طرفی سیستم بازیافت موجود در ایران از کشورهای توسعه‌‌یافته دنیا بسیار عقب افتاده و به‌صورت علمی‌ و مهندسی نیست؛ در بسیاری از شهرها تنها پیمانکاران خُرد برای این امر اقدام می‌کنند حال آنکه عمده محصولات پلاستیکی همچون سایر اجزای پسماند بدون بازیافت دفن می‌شود.
وی با بیان اینکه سالیانه هزاران گونه از جانوران آبزی و پرندگان دریایی بر اثر خوردن این کیسه‌ها و خفگی ناشی از آن می‌میرند تشریح کرد: در این اثر مستقیم کیسه‌های بلعیده‌شده پس از مرگ جانوران و تجزیه آن‌ها نیز سالم باقی می‌مانند، بنابراین دوباره پراکنده می‌شوند، پلاستیک‌ها یکی از مهم‌ترین عواملی هستند که میزان نفوذ آب در خاک را کاهش می‌دهند و سبب خشکی آبخوان‌ها و کاریزها می‌شوند.
این استادیار محیط زیست با تأکید بر اینکه این ماده سبب می‌شود تا فرسایش خاک به‌عنوان ارزشمندترین ماده غذایی افزایش یابد خاطرنشان کرد: پلاستیک‌ها وقتی که خرد و تجزیه می‌شوند، به اشتباه به‌عنوان غذا مورد استفاده دام، پرندگان و دیگر حیات وحش قرار می‌گیرند و وارد زنجیره غذایی انسانی شده و سونامی بسیاری از بیماری‌ها ازجمله سرطان و بیماری‌های گوارشی را تشدید می‌کنند این در حالی است که کنشگران محیط زیست در مذمت استفاده از کیسه‌های پلاستیکی این موارد را مکرر گوشزد کرده و بر اصلاح الگوی مصرف تأکید دارند.
اسماعیلی بیدهندی با بیان اینکه می‌توانیم، دست‌کم در خریدهای روزانه، کیسه پارچه‌ای استفاده کنیم اظهار کرد: چرخه حیات پلاستیک هیچگاه متوقف نشده و مطابق بررسی‌های کارشناسی، «سالانه میلیون‌ها تُن پلاستیک وارد اقیانوس‌ها می‌شود حال آنکه رودخانه‌های آلوده احتمالاً بیشترین سهم را در آلودگی این منابع دارند اما داده‌های دقیقی در این رابطه در دسترس نیستند و تخمین‌های موجود نیز تفاوت‌های فاحشی دارند.
وی ورود این حجم از پلاستیک به دریاها و اقیانوس‌ها که به‌صورت سیال هستند و یقیناً در این محیط تهدید بیشتری برای زیست‌مندان آبزی دارند را ناشی از وجود سامانه‌های ناکارآمد دفع زباله و ناآگاهی سیاست‌گذاران و شهروندان از تبعات این رفتار اعلام کرد و گفت: اگر این آیین‌نامه‌ها تأثیر داشت یقیناً کشورهای پیشرو در فضای صنعت به‌مراتب پیشتر از ما در عرصه تولید کیسه‌های تجزیه‌پذیر وارد شده و تولیدات پلاستیکی را کاهش نمی‌دادند بنابراین یقیناً این رویکرد در عمل از کارآمدی لازم برخوردار نیست.
این کارشناس محیط زیست در خصوص هر آیین‌نامه‌ای، مهم‌ترین چیز برای نتیجه‌بخش بودن، ضمانت اجرایی است، گفت: از طرفی این آیین‌نامه از جنبه‌های مختلف چه رویکرد سلبی در آن گنجانده شده باشد و یا رویکرد ایجابی، باید با توجه به شرایط موجود جامعه قابلیت اجرا داشته باشد.
اسماعیلی بیدهندی با اشاره به اینکه در حال حاضر جامعه‌ ما به‌شدت معتاد به استفاده از پلاستیک شده افزود: از طرفی جایگزین قابل دسترسی به لحاظ اقتصادی و گزینه‌ای برای آن محصول در کشور فراهم نکرده‌ایم بنابراین در عمل این آیین‌نامه ضمانت اجرایی پیدا نمی‌کند.
وی ادامه داد: از سوی دیگر ما هر ساله به کارگاه‌ها و کارخانجات تولید محصولات پلاستکی در کشور مجوز می‌دهیم و آن را یک امر قانونی قلمداد می‌کنیم بنابراین یقیناً در راستای کاهش مصرف پلاستیک امکان ابطال مجوز این کارخانجات وجود ندارد.
این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه شاید در این بین مسئولان به این امر استناد کنند که می‌خواهند از سیاست‌های تشویقی و تنبیهی استفاده کنند مثلا ًدر فروشگاه به ازای استفاده از پلاستیک هزینه بیشتر از خریدار طلب شود، گفت: در این زمینه نیز باید دید آیا این مبلغ اضافی بازدارندگی لازم را خواهد داشت یا همچون افزایش قیمت بنزین که تنها برای مدتی در کاهش مصرف تأثیرگذار بود عمل می‌کند.
اسماعیلی بیدهندی در پاسخ به اینکه به موجب ماده (4) قانون مدیریت پسماندها، وزارت صنعت، معدن و تجارت مکلف است ترتیبی اتخاذ نماید تا تولیدکنندگان کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از 25 میکرون، از تاریخ ابلاغ این آیین‌نامه طی یک برنامه پنج ساله، سالانه 20 درصد از ظرفیت تولیدی خود را با کیسه‌های سازگار با محیط زیست یا زیست‌تخریب‌پذیر جایگزین کنند آیا به نظر شما این اتفاق می‌افتد؟ گفت: خیر؛ این امر مستلزم تغییر در چرخه تولید در واحدهای تولیدی است که هزینه گزافی را بر تولیدکننده وارد می‌کند حال باید پرسید که در این آیین‌نامه هزینه تولید بر عهده چه کسی گذاشته شده است؟
وی در واکنش به اینکه در بندهای این آیین‌نامه در پاسخ به سؤال شما گفته شده که وجوه هزینه‌شده برای این محل، جزو هزینه‌های قابل قبول مالیاتی تولیدکنندگان مربوطه محاسبه خواهد شد، آیا امکان‌پذیر است؟ گفت: رویکرد تولیدکنندگان در هر جای دنیا این است که سود کمی عایدشان شده و به‌دنبال آن هستند که کمترین مالیات را بپردازند؛ آیا به نظر شما این موضوع از سوی سازمان امور مالیاتی پذیرفتنی است که این مالیات اندک هم جایگزین هزینه‌کرد تغییر چرخه تولید شود یا خیر؟
وی در واکنش به اینکه در ماده 5 آیین‌نامه تأکید شده که وزارت صمت و وزارت کشور از اقدامات خود به سازمان حفاظت محیط زیست گزارش دهند. ماده 6 نیز به تدوین استاندارد برای تشخیص کیسه‌های زیست تخریب‌پذیر اشاره دارد، آیا در حال حاضر استانداردی را برای تشخیص اینکه یک کیسه پلاستیکی تخریب‌پذیر است یا خیر داریم؟ گفت: متأسفانه خیر، از طرفی هیچ مطالعه‌ای هم در خصوص آثار پلاستیک‌های این‌چنینی بر محیط زیست و چرخه اکوسیستم وجود ندارد، طبیعتاً این مواد پس از تغذیه که به هوا تبدیل نمی‌شود! بلکه با ریزتر شدن حتی امکان دارد از طریق استنشاق هم وارد سیستم بدنی ما و دیگر موجودات شوند.

طاهره ترابی مهوش