طبق بررسی‌ها 80 درصد سطح زیرکشت محصولات کشاورزی در دنیا، کشاورزی دیم است و نزدیک به 70 درصد تولیدات کشاورزی را تأمین می‌کند. اما در ایران نزدیک به 50 درصد زمینهای کشاورزی به کشت دیم اختصاص یافته است که کمتر از هفت درصد تولیدات محصولات کشاورزی را شامل می‌شود.
مناطق خشک و نیمه‌خشک حدود 39 درصد سطح کشور را شامل می‌شوند که عمدتاً با کمبود آب طی دوره رشد گیاه مواجه هستند، بنابراین انتخاب روش مناسب برای حفظ آب دارای اهمیت ویژه‌ای است.
متأسفانه به‌دلیل آشنا نبودن بخشی از کشاورزان به روش‌های اصولی کشت دیم در کشور، انجام عملیات خاک‌ورزی غیراصولی و با ادوات نامناسب، علاوه بر عدم آماده‌سازی زمین و عدم ایجاد بستر مطلوب، روزبه‌روز با ایجاد فشردگی در خاک، موجبات افزایش تخریب اراضی و کاهش عملکرد را فراهم می‌کند.
شخم نامناسب، فرسایش را تسریع کرده، باعث از دست رفتن رطوبت خاک می‌شود، ساختار خاک را از بین می‌برد و همچنین سبب از بین رفتن هرگونه ماده گیاهی پوشاننده سطح خاک می‌شود و در مجموع خاک را از رطوبت و ماده آلی تهی می‌کند. بنابراین، یکی از چالش‌های مهم کشاورزان کشور در کشت دیم، شخم زدن زمین است.
کشت مستقیم یا کشاورزی حفاظتی راهکاری مناسب برای حفظ و اصلاح منابع پایه تولید، با هدف افزایش تولید و پایداری محصول همراه با حفظ محیط‌زیست است و به‌عنوان یک جایگزین مناسب برای خاک‌ورزی زمین‌های دیم محسوب می‌شود.
این روش، بر پایه حفاظت از خاک، آب و گیاه بنا شده و یکی از راه‌های مؤثر برای برون‌رفت از بحران خشک‌سالی، مدیریت آب و جبران مواد آلی خاک در جهت اقتصادی کردن کشاورزی است. بر اساس آمار و اطلاعات، میزان مصرف آب و سموم کشاورزی در روش حفاظتی 50 درصد کاهش یافته و حداقل 30 درصد بقایای محصول کشت قبلی در سطح خاک حفظ می‌شود. همچنین، تبخیر رطوبت خاک را 20 درصد کمتر می‌کند و هرچند در سال اول ممکن است عملکرد محصولات کشاورزی کاهش یابد اما از سال سوم و چهارم به بعد عملکرد در حدود 20 تا 40 درصد افزایش یافته و پایداری در عملکرد حاصل می‌شود.
در کشت دیم، انجام شخم عملی غیرضروری محسوب می‌شود چراکه علاوه بر تأثیر منفی بر خصوصیات فیزیکی خاک، هزینه‌های تولید را نیز افزایش میدهد، زیرا در این روش غیراصولی، هر نوبت کشت نیازمند دو مرحله شخم شامل شخم اولیه و ثانویه برای آماده‌سازی بستر کشت زمینهای کشاورزی است اما در کشت مستقیم (نوتیلیج) مراحل شخم زدن زمین حذف می‌شود و به‌دلیل یکبار خاکورزی لایه سطحی خاک، هزینه‌های کشت را به‌شدت کم می‌کند به گونه ای که تا 70 درصد در هزینه‌ها صرفه‌جویی می‌شود و همچنین منجر به افزایش فرآیندهای زیستی طبیعی در سطح بیرونی و زیرین خاک می‌شود.
در این روش اعمال مکانیکی روی خاک کاهش یافته و بر مبنای فعال‌سازی بیولوژیکی، اصلاح فیزیکی و بهبود خصوصیات شیمیایی خاک استوار بوده و سعی دارد با حفاظت و بهبود همه خصوصیات خاک، کارکرد بسیاری از عملیات مکانیکی وقت‌گیر و پرهزینه را به عهده خاک واگذار کند و در نهایت یک قسمت یا تمام شخم مکانیکی را به شخم بیولوژیکی تغییر دهد.
همچنین از دیگر معایب شخم زدن، آیش است که به طور غیراصولی جزء لاینفک کشت دیم محسوب می‌شود و بعد از هر شخم یک دوره آیش وجود دارد که به معنی کاهش سطح زیرکشت محصولات کشاورزی و کاهش تولید است. تحقیقات نشان داده است که آیش در برخی مناطق تا حدودی موجب افزایش رطوبت ذخیره شده در خاک می‌گردد ولی اثرات بلندمدت منفی بر روی خاک می‌تواند داشته باشد. همچنین باعث می‌شود که زمین کشاورزی هر دو سال یک بار بهره‌وری اقتصادی داشته باشد و این مسئله از نظر اقتصادی به نفع تولید و کشاورز نیست، در حالی که با جایگزینی روش‌های نوین، زمین زراعی هر سال دارای تولید و بهره‌وری اقتصادی خواهد بود. استفاده از کشاورزی حفاظتی راهکاری مناسب برای این امر است چرا که با حذف آیش، سطح زیرکشت و تولید محصولات کشاورزی را افزایش داده و منجر به اقتصادی شدن کشت دیم می‌شود.
*مهدی اکبری؛ سیاست‌پژوه اقتصاد کشاورزی