25 دی ماه بودکه معاون حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری از احیای 22 هزار و 800 رشته قنات طی برنامه هفتم خبر داد وگفت: اجرای طرح‌های آبخیزداری با افزایش بیش از 50 درصدی آبدهی قنوات موثرترین روش برای احیای مجدد قنوات است. این درحالی است که طبق آخرین خبرهای عنوان شده ازسوی جهاد کشاورزی بیش از 40 هزار رشته قنات به طول 270 هزار کیلومتر به ارزش میلیارد‌ها دلار در کشور وجود دارد که در حال حاضر از 32 هزار رشته قنات با آبدهی سالانه 4/2 میلیارد مترمکعب، به عنوان یکی از منابع آبی مهم در پایداری سکونتگاه‌های روستایی و تولید کشاورزی در پهنه وسیعی از مناطق خشک و نیمه خشک کشور بهره برداری می‌شود. این درحالی است که به واسطه تغییرات اقلیمی و نوع بهره‌برداری از آبخوان‌های زیرزمینی، این منابع ارزشمند که بر اساس اصول همگام با طبیعت در ساختار تمدن کاریزی ایران زمین بنا شده‌اند، به شدت نیازمند اقدامات حفاظتی، احیائی و تغذیه‌ای هستند.

ازسوی دیگر اثربخشی و کارآیی طرح‌های پایدارساز آبخیزداری و آبخوانداری در تغذیه قنوات با متوسط افزایش سه برابری آبدهی قنوات و همچنین تکلیف قانونی مقرر در این زمینه، طرح آبخیزداری و آبخوانداری در سطح حوزه‌های آبخیز بالادست قنوات کشور تدوین و در حال اجراست.

به‌طوریکه ازسال‌ها قبل در این راستا برنامه “آبخیز تا جالیز” از جمله اقدامات بخش آبخیزداری سازمان جنگل‌هاست که با جامع‌نگری در طرح‌های احیای قنوات با همکاری دفتر امور آب وزارت جهادکشاورزی و مشارکت ذی‌نفعان به صورت الگویی در کشور در حال انجام است. حال آنکه در برنامه هفتم توسعه کشور با ارتقای ظرفیت‌های بند (ث) ماده 35 قانون برنامه ششم و اختصاص ردیف بودجه‌ای مستقل جهت “طرح آبخیزداری و آبخوانداری حوزه‌های آبخیز بالادست قنوات کشور” می‌توان با جدیت و امید بیشتر به احیای قنوات امید بست بنابراین با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا درگفتگو با علی اصغر سمسار یزدی پژوهشگر قنات و درعین حال مدیر عامل شرکت مهندسین مشاور تمدن کاریزی به اهمیت این موضوع بپردازیم که در ادامه می‌خوانید:

مدیر عامل شرکت مهندسین مشاور تمدن کاریزی با بیان اینکه خبر احیای دوهزارو 800 قنات دربرنامه هفتم توسعه خبر بسیار مسرت‌بخشی است، گفت: یقینا عملیاتی شدن این مهم نیازمند مساعدت مجلس، دولت و درعین حال اختصاص بودجه کافی است.

علی اصغر سمساریزدی با تاکید براینکه این مهم قطعا در استحصال منابع آبی به ویژه برای بخش کشاورزی و خودکفایی، نقش موثری را ایفا خواهد کرد،گفت: به نظر می‌رسد باید برای مرمت لایروبی و احیای قنوت می‌بایست از فناوری جدید استفاده شود همانطور که نیاکان ما ازپیشرفته‌ترین فناوری روز برای احداث و بازسازی و لایروبی آن استفاده می‌کردند بنابراین درحال حاضر نیز می‌توان از تلفیق دانش سنتی و فناوری برای مرمت قنات استفاده کرد.

وی ادامه داد: البته درحال حاضر نیز بسیاری از تجهیزات استفاده شده در قنات‌ها تا حدی نیمه مکانیزه هستند مثلا برای استحصال مواد حاصل از حفاری از بالابرهای برقی استفاده می‌‌شود یا برای حفاری لایه سخت از چکش بادی و یا برای تامین روشنایی دهلیزهای تاریک از جریان برق مستقیم و باطری استفاده کرده و درعین حال برای حل مشکل گردش هوا در داخل قنات که برای مقنی‌ها مسئله‌ساز بود از دمنده و هواکش‌ها استفاده می‌شود.

مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب با اشاره به اینکه پرداختن به احیای قنات‌ها به صورت گسترده یکی از ضرورت‌های امروز کشور است،ابراز کرد: به نظر می‌رسید می‌توان حتی تجهیزات مکانیزه فعلی به کار رفته درقنوات را به صورت روزآمدتری به کاربست به نوعی که بتوان آن تجهیزات را مخصوص کار قنات دانست یعنی نواقص فعلی موجود درآن‌ها را مرتفع کرده و به صورت ویژه درقنات‌ها از آن‌ها استفاده کرد.

وی با بیان اینکه درحال حاضر تعداد کل قنات‌های موجود درکشور 35 هزار فقره است اما اینکه چه تعداد ازاین قنات‌ها فعال هستند کار دشواری است زیرا تعدادی از این قنوات درمناطق کوهستانی قرار گرفته و به صورت فصلی بر حسب‌ ترسالی و خشکسالی فعال می‌شوند، خاطر نشان کرد: با این وجود طبق آخرین اطلاعی که بنده دارم کل قنات‌های کشور چیزی حدود 4 میلیارد متر معکب آب تولید می‌کنند که این میزان تولید آب عدد قابل توجهی است‌و می‌تواند نقش بسزایی درکشاورزی کشور داشته باشد.

این پژوهشگر تمدن کاریزی ایران با اشاره به اینکه یقینا برای تولید این حجم از آب از طریق انرژی فسیلی یقینا نیازمند یک نیروگاه بزرگ مستقل هستیم که خود پیامدهای زیست محیطی بسیاری را به لحاظ آلایندگی به دنبال خواهد داشت تشریح کرد: علاوه براین اگر قرار بود این حجم از آب را از محل منابع آب‌های زیرزمینی و از طریق پمپاژ استحصال کنیم با پیامدهای که بهره‌برداری از این آب‌های زیرزمینی ایجاد می‌کند مواجه می‌شدیم که از جمله آن می‌توان به افت سطح آب‌ها و کاهش حجم مخزن و غیره اشاره کرد.

سمسار یزدی با تاکید براینکه قنات‌ها سیستم‌ها سازگار با طبیعت هستندکه بدون آلودگی زیست محیطی و بدون اثر منفی بر سفرهآب‌های زیر زمینی آب را استحصال کرده ودر اختیار بهره برداران قرار می‌دهند اذعان کرد: درواقع ساختار قنات الگوی مناسبی ایتن که درس سازگاری با طبیعیت را به ما آموزش می‌دهد.

مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب، ادامه داد: با این تفاسیر حفظ حداکثری آنها ضروری است و درعین حال برای حفظ حریم هاآنها باید تلاش کرد زیرا امروز یکی از اصلی ترین اصلی‌ترین مسئله ای که قناتها درنقاط مختلف تهدید میکند تجاوز به حریم آنها است.

این پژوهشگر قنات با بیان اینکه تجاوز به حریم آبی قنات‌ها از طریق حفر چاه‌ها از جمله این تهدیدات است، اذعان کرد: از این طریق سطح آب‌های زیر زمینی افت کرده لذا در پی این کاهش از بستر قنات آب مورد نظر برداشت می‌شود.

مدیر عامل شرکت مهندسی تمدن کاریزی ایران، در باره تحدیداتی که توسعه برای قنوات ایجاد می‌کند ادامه داد: از طریق اجرای طرح‌های مختلف همچون ایجاد و احداث بزرگراه‌ها، کارخانجات و انواع و اقسام این فعالیت‌ها و درعین حال توسعه شهرها،خانه‌سازی و شهرک سازی حریم قنوات را دستخوش تحول می‌کند.

وی،افزود: البته این به معنای آن نیست که ما منکر توسعه هستیم بلکه میتوان درکنار حفظ این منابع از طریق وضع یکسری از مقررات و ضوابط به صورت اصولی توسعه را نیز همراه داشت.

این مسئول با تاکید بر عدم تجاوز به حریم قنوات، افزود: آنچه مسلم است اینکه نباید روی آن‌ها ساختمان‌سازی، شهرک‌سازی و جاده سازی کنیم بلکه در عوض باید آن‌ها را بازسازی، مرمت و لایروبی کنیم چرا که زمانی این میراث، ارزشمند و این ابتکار خلاقانه نیاکان، افتخارآفرین است که در عمل از آن‌ها خوب مراقبت و نگهداری کنیم.

مع الوصف از آنجایی که بسیاری روستاها و شهرهای کنونی موجودیت، مدنیت و ماندگاری خود را در طول تاریخ دراز و دیرینه‌ خویش مدیون سازه‌ای هستند به ظاهر ساده، اما بسیار ارزشمند و کاملاً بومی به نام کاریز یا قنات است یقینا حفظ و احیای این منابع آبی با توجه به تنش آبی موجود درکشور یک امر غیر قابل انکاراست زیرا امروز چنانکه پیشتر از زبان کارشناسان عنوان شد عوامل متعددی از جمله مجوز‌های بی‌رویه برای حفر چاه‌های عمیق و اضافه‌برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی، ورود فاضلاب به شبکه آب قنوات (درست مشابه آنچه امروز درمحله جولان همدان شاهد آن هستیم) تخلیه زباله در چاه‌های قنات و تخریب قنوات به واسطه ساخت و سازهای عمرانی (بین‌النهرین ) در کنار عاملی طبیعی همچون خشکسالی دلایل اصلی از بین رفتن قنات‌ها را شامل می‌شوند، آنچه مایه تأسف است، اینکه وجود عوامل مخرب انسانی، ناشی از عدم‌مدیریت و برنامه‌ریزی‌های آینده‌نگر، بیش از خشکسالی در نابودی قنوات ایران سهم داشته‌است.

با توجه به اینکه دستیابی به فنون جدید درصورت مدیریت صحیح می‌تواند باعث پایداری قنات شود، لازم است به حفظ آنچه از گذشتگان رایگان به دست ما رسیده، اقدام کنیم لذا در حال حاضر با وجود مزیت‌های مسلم قنات در سازگاری با طبیعت، اقدامی برای حفر رشته قنات‌های جدید صورت نمی‌گیرد؛ چرا که هزینه حفر آن در مقایسه با حفر چاه که در مدت زمان بسیار کمتر و با هزینه مناسب‌تری انجام می‌شود، توجیه اقتصادی ندارد.

بنابر‌این اولویت با حمایت و حفاظت از قنات‌های موجود است قنات‌ها علاوه بر آنکه به دلیل پیشینه تاریخی ارزشمندشان در زمره میراث ملی ایران قرار دارند، به جهت سازگاری با محیط طبیعی نیز رکنی اصلی برای سلامت طبیعت سرزمین ما به حساب می‌آیندزیرا یکی از موارد مهمی که در حفظ قنوات توسط کارشناسان این فن مورد توجه قرار می‌گیرد تعادل بخشی به سطح سفره‌های آب زیرزمینی است چراکه قنات، آب‌های زیر‌زمینی را به شکل کنترل‌شده در اختیار ما قرار می‌دهد و از این لحاظ تفاوتی اساسی با عملکرد چاه داردبدین ترتیب که آب جاری در شبکه قنات پس از قرن‌های متوالی پایدار می‌ماند بنابراین در مجموع می‌توان گفت قنات‌ها نه تنها هیچ آسیبی را متوجه محیط‌زیست نمی‌سازند، بلکه در مواردی می‌توان با اعمال مدیریتی هوشمندانه از آنها برای یاری طبیعت در پیشگیری از حوادث فاجعه‌آفرین بهره گرفت.